XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı
5
etməkdə olan yeni istehsal qüvvələri elmdən yeni-yeni
axtarışlar, tapıntılar, ixtiralar, kəşflər tələb etdi. Azad əmək
bazarına və hər cür qayda-qanundan, məhdudlaşdırmalardan
azad bazara maraqlı olan burjuaziya bərabərlik, milli
quruculuq haqqındakı humanist ideyaları müdafiə etdi,
ölkənin ərazi, mədəniyyət və dil birliyi, məhəlləçilikdən azad
olması meyllərinə tərəfdar çıxdı. Hələ təzə həyata atılan
burjuaziyanın ideoloqları olan İntibah dövrünün xadimləri
bəşəriyyətin gələcəyi üçün yol açırdılar. Bir cəhəti nəzərə
almaq lazımdır ki, İntibah dövrünün idealları, qayə və
məqsədləri burjuaziyanın sinfi vəzifələrinin çərçivəsinə
sığınmışdı, ondan çox-çox geniş və yüksək idi. Lakin həmin
tarixi mərhələdə onlar, hər şeydən əvvəl, burjuaziya ilə,
burjuaziyanın qarşısında duran praktik məqsədlərlə əlaqəli
idi.
Burjuaziyanın simasında güclü mərkəzləşmiş kral
hakimiyyətinə əlverişli tərəfdar tapan Avropa hökmdarları
XVII əsrdə elm və incəsənətin inkişafına qayğı göstərir,
sənətkarları əzizləyir, onlara vəzifələr, rütbələr, mükafatlar
verir, kilsəyə qarşı cəsarətli hücumlarına göz yumurlar. Yeni
ideologiyada, yeni baxışlarda necə bir odun, alovun
gizləndiyini axıra qədər başa düşməyən ən yüksək kilsə
xadimləri də, hətta katolikliyin beşiyi olan Roma da ümumi
rəyin, dəbin təsiri altına düşür. Papa X Lev özü ətrafına
alimlər, rəssamlar, heykəltəraşlar toplayır, İsa haqqındakı
əfsanələrlə bağlı atmacalar söyləyir.
Onu da qeyd edək ki, burjuaziyanın feodalizm
əleyhinə mübarizəsi bir sıra ölkələrdə kilsə islahatı uğrunda
mübarizə şəklini alır. Məhz bu mübarizələrin nəticəsində bir
çox ölkələr, o cümlədən İngiltərə, Niderland, Skandinav
ölkələri, Cenevrə, alman knyazlıqlarının bəziləri katolik
Romasının nüfuz dairəsindən çıxaraq onda bir gəlir vergisi
verməkdən imtina etdi. Fransada dini təriqətlər ucbatından
Afaq Yusifli İshaqlı
6
qanlı döyüşlər baş verdi. İnqilabi tufan az qaldı ki,
feodalizmi silib atsın, əsrlər ərzində formalaşan sosial hüquqi
sistemi darmadağın etsin.
Necə bir odla oynadıqlarını ancaq indi başa düşən
Roma papası və bütün Avropa mütləq hakimləri yeni
baxışlara və görüşlərə qarşı qəti hücuma keçdilər. Elm,
ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələrinə qarşı onların
əvvəlki münasibətlərindən əsər-əlamət qalmadı. Nəzakətli,
maarifpərvər bir hökmdar kimi tanınan, "ədəbiyyatın atası"
sayılan fransız kralı I Fransisk yeni fikrə qarşı hücumun ilk
cərgələrində dayandı. Feodal-katolik irticası tonqallar və dar
ağacları vasitəsilə tarixin irəliyə hərəkətinin qarşısını almağa
çalışdı.
Bu irticanın ən mühüm təzahürlərindən biri inkvi-
zisiya (latıncadır, axtarış, istintaq deməkdir) ali məhkəmə-
sinin yaranması idi. İnkvizisiya sonralar III Pavel adı ilə
papa olan kardinal Karaffanın təşəbbüsü ilə 1542-ci ildə
Romada təşkil edilmişdir. 1559-cu ildə konqerqasiya adı ilə
Roma papasının müəyyən məsələlərə baxan xüsusi bir
idarəsi yaranır. Ağıllar, şüurlar üzərində nəzarəti həyata
keçirmək və qadağan olunmuş kitabların siyahısını –
indeksini tərtib etmək bu idarəyə həvalə olunur. Bu siyahıya,
gözlənildiyi kimi, xristian dininin ruhuna və hər cür formal
xüsusiyyətinə zidd olan çap kitabları daxil edilirdi. Bu
siyahıya ayrı-ayrı əsərlərin daxil edilməsi işi indi də davam
etdirilir. Həmin "indeks"də Volter, Didro, Hüqo kimi ən
məşhur sənətkarların adlarına rast gəlmək olar. Trident şəhə-
rində çağırılan ümumdünya kilsə məclisi papanın günahsız
olduğunu etiraf etməklə ona qeyri-məhdud hakimiyyət verdi.
İspan rahibi İqnat Loyola tərəfindən Yezuit Ordenini
1540-cı ildə papa III Pavel rəsmi şəkildə təsdiq etdi.
Yezuitlər təşkilatı XVII-XVIII əsrlərin Avropa həyatında
dərin izlər buraxdılar. Tərbiyə işinə nəzarəti ələ alıb xüsusi
XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı
7
məktəblər açdılar. XVII və XVIII əsrlərin bir çox böyük
sənətkarları yezuit kollecində oxumuşdur. Yezuitlər belə
hesab edirdilər ki, özünü allaha həsr etmək istəyən hər bir
kəs iradəsindən əlavə ağlını da ona verməlidir.
Feodal katolik irticası öz tədbir və hücumları ilə
İntibah dövrünün əsas nailiyyətlərini məhv edə bilməsə də,
tarixi inkişaf sürətini xeyli ləngitdi, qabaqcıl ideallar uğrunda
mübarizə aparan ziyalılar arasında narahatlıq saldı,
feodalizmin qəti tarmar edilməsi vaxtını uzatdı, güclü hücum
qarşısında qalan feodal zadəgan sinfinə bir müddət nəfəs
almaq, özünə gəlmək imkanı verdi. İrtica qüvvələri öz
hərəkətləri, təqibləri, inkvizisiya tonqalları ilə insanların
şüurunda fəci bir ikitirəlik, parçalanma, ideya düşkünlüyü
əmələ gətirdi. Bəşəriyyətin yetişdirdiyi bir çox ağıl, kamal
dahilərini cismən məhv etdiyi kimi, bir çox iradəcə zəif
olanları da doğru yoldan uzaqlaşdırdı.
Qərbi Avropada katolik irticasının təsiri ilə şüurlarda
əmələ gələn dəyişmələri göstərmək üçün XVI əsrin görkəmli
italyan şairi Torkvato Tassonun taleyini xatırlamaq
kifayətdir. Katolik irticasının güclü təsiri altında Tasso antik
mədəniyyətdən, İntibah dünyagörüşündən əl çəkir, katolik
dininin norma və tələblərinə baş əyir. O, hətta yeni xristian
eposu yaratmaq müddəasını irəli sürür. "Həqiqətəuyğunluq
və möcüzə, demək olar ki, həmişə bir-birinə əksdir. Halbuki
bu xüsusiyyətlər qəhrəmanlıq poemasının ən zəruri şərt-
ləridir. Şairlik sənəti ondan ibarətdir ki, onları birləşdirsin.
Xristian şair buna ancaq o vaxt nail ola bilər ki, belə
möcüzəli hərəkətləri allaha, onun mələklərinə, müqəd-
dəslərinə, yaxud fövqəltəbii qüvvə bəxş olunanlara, yəni
iblislərə, cadugərlərə və pərilərə aid etsin. Həqiqətəuyğunluq
isə burada ona görə mümkündür ki, biz beşikdən başlayaraq
bu sayaq möcüzələr haqqında söhbətlər eşidirik. Beləliklə,
yeni epik poema ancaq ya xristianlıq, Avropa məzmununa
Dostları ilə paylaş: |