Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 11 dünyanın özünü itirməsi, çaşbaş qalmasının ifadəsi kimi səslənir. Xüsusi forma aristokratizmi, zahiri intellektual əlamətlər sosial aristokratizmi ucaltmaq və təsdiq etmək məqsədi izləyir. Zərif, incə hisslər, təmtəraqlı, nəzakətli qəhrəmanlara, uzaq ekzotik ölkələrə heyranlıq, bütün bunlar hamısı gerçəklikdən, onun həqiqətlərindən qaçmaq arzuları- nın, təşəbbüslərinin təzahürü idi. Barokko ədəbiyyatı bu dövrdə ölən siniflərin kəşf etdiyi tiryəkvari bir vasitə idi. Onlar həmin tiryəkin köməyi ilə xoşagəlməz gerçəklikdən qaçıb həyata keçməsi mümkün olmayan xəyallar və yuxular aləmində yaşamağa çalışırdılar. İtaliyada marinizm, İspaniyada qonqorizm, Fransada presyez ədəbiyyat bu işə xidmət edirdi. XVII əsr Qərbi Avropa ölkələrində elmi fikrin inki- şafın xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Feodal cəmiyyətinin yenidən qurulması, məhəlləçilikdən vahid dövlət hakimiyyətinə keçməsi özünün səmərəli bəhrələrini verdi. Orta əsr sxolastikası inkişafda olan bəşər mədəniyyətinin irəliyə doğru hərəkət yolunun üstündən kənara atıldı. Sözdən, hərfdən, nüfuzdan, uydurmadan heç nə götürməmək, hər şeyi təcrübədən, faktdan, şeylərin real gerçəkliliyindən çıxış edib müəyyənləşdirmək yeni dövrün elminin əsas şüarı oldu. İntibah dövrünün bu böyük nailiyyətini feodal katolik irticası məhv edə bilmədi. XVII əsr fransız filosofu R.Dekart elmlərin praktik əhəmiyyətini müəyyənləşdirərək yazır: "Həyatda xeyirli olan bir çox biliklər qazanmaq olar, məktəblərdə öyrədilən mücərrəd fəlsəfənin əvəzində elə bir praktik fəlsəfə tapmaq olar ki, onun köməyi ilə biz peşəkarların müxtəlif məşğələlərini bildiyimiz kimi odun, suyun, havanın, ulduzların, göylərin və bizi əhatə edən bütün cisimlərin güc və hərəkətini də aydınca bilər, biz eyni ilə bu qayda üzrə onları müxtəlif məqsədlərlə istifadə edər və bununla da təbiətin sahibi və Afaq Yusifli İshaqlı 12 ağasına çevrilərdik". İngilis filosofu Bekon da belə hesab edir ki, biz nə qədər çox bilsək, təbiəti bir o qədər artıq dərəcədə özümüzə tabe edirik. İntibah dövrünün humanistləri bütün təbiət qüvvələrinin insan ağlına tabe edilməsini bəşəriyyət qarşısında bir vəzifə kimi qoydular, onlar ictimai həyatın bütün normalarının ağla tabe edilməsini arzulayırdılar. Bu isə özlüyündə konkret olaraq feodalizmin ləğvini tələb edirdi. XVII əsr insan təfəkkürünün diqqətini birinci məsələyə cəlb etdi. Əsrin fəlsəfi fikrinin ən böyük nümayəndələri, o cümlədən Dekart, Bekon, Qaliley bir qayda olaraq təbiətşü- naslıqla məşğul olub ictimai, sosial məsələlərə toxunmadılar, XVII əsr isə özünün ən yaxşı ağıl, kamal sahiblərini sosial problemlərinin həllinə doğru yönəltdi, daha doğrusu, İntibah dövrünün qarşıya qoyduğu ikinci məqsədin yerinə yetirilməsi vəzifəsinə doğru istiqamətləndirdi. XVI əsrin sonlarında Kepler və Qalileyin astro- nomiya, Jilber və Qalileyin fizika, Harveyin fiziologiya, Dekart, Dezarq və Ferma riyaziyyat sahəsindəki kəşfləri İntibah dövrünün elmi biliklər sahəsində qazandığı nailiyyətlərin sonrakı inkişafı və davamı olmaqla bərabər elmin inkişafında tamamilə yeni bir dövrün başlandığını xəbər verir. Təsadüfi və qeyri-ardıcıl tapıntıları indi müəyyən bir elm sahəsindəki ardıcıl və sistemli axtarışlar əvəz edir. Elmi idrakın əsasını təcrübə, eksperiment təşkil etməyə başlayır. Onun son nəticəsi isə təcrübələr əsasında fərdi, xüsusi hadisələri ümumiləşdirmək yolu ilə obyektiv, dəqiq qanunauyğunluqları tapmaq, aşkara çıxarmaq olur. Elm sahəsindəki bu keyfiyyət sıçrayışı birinci növbədə istehsal qüvvələrinin inkişafı, kapital münasibətlərinin təkamülü ilə şərtlənən ehtiyac və tələblərdən irəli gəlirdi. Əgər XVI əsrdə elmi idrakın dairəsi filologiya, astro- nomiya, coğrafiya, botanika və tibb ilə məhdudlaşırdısa, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 13 XVII əsrdə elmi maraq yeni-yeni sahələri əhatə etməyə başlayır. Dekart, Dezarq və Ferma həndəsi təhlil prinsiplərini və ədədlər nəzəriyyəsini işləyərək müasir həndəsənin əsasını qoyurlar, riyaziyyat elmin aparıcısına çevrilir. Qaliley kəfgirin hərəkəti üzərində apardığı müşahidələri, Toriçelli havasız sahəni öyrənməsi və barometri kəşf etməsi, Dekart qövsi-qüzehin əmələ gəlməsini izah etmək və işığın sınması qanununu tapması, Paskal boşluq və atmosfer təzyiqinə həsr edilən işləri, Nyuton dahiyanə kəşfləri ilə təcrübi fizikanı yaratdılar. Qalileyin sürət və ətalətə həsr edilən elmi işləri mexanikada çevriliş yaratdı. Ərəstun və Paraselsin nüfuzunu rədd edən Boyl öz axtarışları ilə təcrübi kimyanın əsasını qoydu. Harvey anatomiya sahəsindəki təcrübələri ilə qan dövranı qanunlarını müəyyənləşdirdi. F.Redinin böcəklərin və həşəratların əmələ gəlməsi üzərində apardığı təcrübələr və orqanizmin təşəkkülü probleminə həsr etdiyi işlər təcrübi biologiyanın formalaşmasına gətirib çıxartdı. XVII əsrdə bir sıra humanitar elmlərin də inkişafında böyük uğurlar qazanılır. Gerçəkliyin elmi dərkində əldə edilən böyük irəliləyişlər müasirlərin, o cümlədən ədəbiyyat xidmətlərinin mənəvi aləminə güclü təsir göstərir. XVII əsrin Milton, Molyer, Lafonten, Qrifius kimi bir çox yazıçıları dövrün elmi və alimləri ilə bilavasitə bağlı idilər. Kampanella, Qaliley, Paskal kimi elm xadimləri isə bir sıra əsərləri ilə ədəbiyyat tarixində də özlərinə möhkəm yer tutmuşlar. Lakin dövrün elmi, fəlsəfi nailiyyətləri ilə bədii kəşfləri və tapıntıları arasındakı yaxınlıq və bağlar daha dərin və daha mürəkkəb idi. Kampanella, Kepler və Qalileyin astronomiya və kosmologiya ilə bağlı kəşfləri, teleskop və mikroskopun tapılması, yerin kainatda mövqeyinin müəyyənləşdirilməsi əvvəlki təsəvvürləri alt-üst etdiyi kimi insanın ətraf mühitlə əlaqələri münasibətləri ilə bağlı ədəbiyyatda da bir irəliləyiş müşahidə olunur. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|