14
Azərbaycan dili hazırkı inkişaf səviyyəsinə birdən-birə çat-
mamışdır. Bu bir sıra əsrlərin məhsuludur. İlk dövrlərdə, başqa
dillər kimi, Azərbaycan dilinin də lüğət tərkibi kasıb, qrammatik
quruluşu isə bəsit olmuşdur. Lakin xalqımız tarixən inkişaf
etdikcə dilimizin səs sistemi tədricən səlisləşmiş, lüğət tərkibi
zənginləşmiş və qrammatik quruluşu təkmilləşmişdir.
Tarixdə humanist, sülhsevər, mehriban və xeyirxah xalq ki-
mi məşhur olan, uzun əsrlər boyu həm onu əhatə edən qonşularla,
həm də bütün digər xalqlarla dostluq, qardaşlıq münasibətində
yaşayan Azərbaycan xalqı tarixin müxtəlif dövrlərində bir sıra
işğallarla üz-üzə gəlmişdir. VII əsrdən başlayaraq Azərbaycana
ərəb işğalçıları, sonralar isə fars, monqol, türk qəsbkarları basqın
etmişlər. Bu yadellilərin məqsədi xalqımızı və eləcə də onun
dilini tarix meydanından çıxarmaq idi.
Lakin Azərbaycan xalqı tarix boyu bu mənfur işğalçılarla
amansız mübarizə apararaq öz varlığını qoruduğu kimi, öz dilini
də mühafizə edib saxlamışdır.
İşğalçıların arzu və əməllərinin əksinə olaraq, Azərbaycan
dilində sənət əsərləri yaradılır və dilimiz yavaş-yavaş ədəbi zə-
min əsasında formalaşıb inkişaf edirdi. Yadellilərin təqibinə bax-
mayaraq, XIII əsrdə Həsənoğlu, XIV əsrdə Nəsimi və başqa sə-
nətkarlarımız Azərbaycan dilində gözəl əsərlər yazıb yaratmışlar.
Həmin dövrlərdə (assimilyasiya dövründə) Azərbaycan dili
nəinki öz müstəqilliyini qoruyub saxlamış, eyni zamanda "...öz
həyatilik və sabitliyini sübut etmiş, hətta öz növbəsində ərəb və
xüsusilə də fars dilinə də təsir göstərmişdir". Bu təsir sonralar
təkcə həmin dillərə deyil, başqa bir sıra dillərə də olmuşdur.
Bütün tarix boyu öz orijinallığını mühafizə edib saxlayan
Azərbaycan dili get-gedə inkişaf edərək XIX əsrdə milli dilə
çevrilmişdir. Bu dövrdə Azərbaycan dilinin müstəqilliyinə qarşı
olan mübarizə daha da kəskinləşmişdir. Lakin dövrün qabaqcıl
adamları və bütün xalq dilin milli varlığını qorumağa başlamışlar.
15
Həmin dövrdə böyük mütəfəkkir M.F.Axundov dilimizin çox
nadir və poetik vüsətə malik bir dil olduğunu həm nəzəri, həm də
əməli olaraq sübut etməyə çalışmışdır.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində Azərbaycanın görkəm-
li maarifpərvərləri M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqver-
diyev və başqaları dilimizin milli orijinallığı uğrunda ciddi mü-
barizə aparmış və bu məsələdə xalqa düzgün istiqamət vermişlər.
Bütün sahələrdə olduğu kimi dil sahəsində də inkişaf üçün
geniş imkanlar yarandı. Sovet dövründə Azərbaycan dilinin lüğət
tərkibi, qrammatik quruluşu, üslubları bəlkə də min ilə bərabər
bir inkişaf yolu keçdi. Hazırda dilimiz öz inkişafını davam etdirir.
Azərbaycan dilinin təsir dairəsi
Azərbaycan dili qədim dövrlərdən başlayaraq bir sıra dillərlə
qarşılıqlı əlaqədə olmuş, başqa dillərdən söz almış və bəzi dillərə
söz vermişdir. Bunun da nəticəsində həm özü zənginləşmiş, həm
də başqa dillərin inkişaf etməsində müəyyən rol oynamışdır.
Ayrı-ayrı dövrlərdə Azərbaycan dilindən fars, aqul, ləzgi, taba-
saran, erməni, rus, gürcü və başqa dillərə çoxlu söz və ifadə keç-
mişdir. Məsələn:
1.
Fars dilinə keçən sözlər: alov, araba, bəzək, bağça, qovur-
ma, qundaq, quş, dəyənək, döşək, otaq, ordu, ocaq, ilxı, sancaq,
tənə, ton, çaxmaq, çəkmə, çolaq, çubuq, elçi, yaylaq, şiş və s.
Fars dilinə keçən Azərbaycan sözlərinin tarixi çox qədimdir.
Belə ki, hələ XII–XIII əsrlərdə yazıb-yaradan fars yazıçıları öz
əsərlərində Azərbaycan sözləri işlətmişlər. Səfəvilər dövründə
isə, yəni XV əsrin sonundan başlayaraq XVIII əsrin birinci yarı-
sına qədər (1499–1736) azərbaycanlıların hakimiyyət başında
olduqları zaman Azərbaycan dilindən fars dilinə keçən sözlərin
sayı daha da çoxalmışdır.
2. Aqul dilinə keçən sözlər: çöl, qum, dustaq, balıq, bulaq,
16
yaylıq, yağ, köhnə, boran, dərin, yorğan, boşqab, biçinçi, qarğa,
duz, qalın, doğru və s.
3. Ləzgi dilinə keçən sözlər: ad, bağça, gözəl, güzgü, dərin,
düşmən, köhnə, qarpız, qızıl, quş, sərin, çəltik, şirin, yaylaq, turp,
paltar, saçaq və s.
4. Rus dilinə keçən sözlər: arbuz (qarpız), anbar, başlıq,
sarafan, kalpak, saray, utyuq (ütü), kazak, sazan, almaz, kamış
(qəmiş), qaraul (qarovul), barsuk (porsuq), tuman, karandaş, aşuq
(aşıq), çerdak, sunbuk (sandıq), izyum(üzüm) və s.
5. Gürcü dilinə keçən sözlər: qonaq, qoçaq, tutsaq, körpə,
keçəl, ocaq, otaq, pul, manat, papaq, polad, toxa, çəkmə, çomaq,
çolaq, ciyər, çəkic, şüşə, şəkər, yaraq, dolma, çığırtma və s.
Azərbaycan dilindən gürcü dilinə keçmiş sözlər müxtəlif
sahələrə aid olaraq həm ədəbi, həm də danışıq dilində işlədilir.
Azərbaycan dili yuxarıda qeyd olunan dillərin əksəriyyətinin
lüğət tərkibinin inkişafında həm mənbə, həm də vasitəçi dil
olmuşdur. Bunu başqa şəkildə desək, Azərbaycan dili həm öz
sözlərini vermiş, həm də başqa dillərdən söz almaqda həmin
dillər üçün vasitəçilik etmişdir. Bu dilin vasitəsi ilə gürcü dilinə
yüzlərlə ərəb və fars mənşəli sözlər daxil olmuşdur. Məsələn:
adəm, adam, bina, qələm, dəzgah, əlbəttə, əfsus, zər, kef, mürəb-
bə, mütəkkə, mismar, məsləhət, pəncərə, pərvanə, reyhan, saat,
surət, ustad, ümid, fikir, xatir, həkim, cəllad və s. keçmişdir. Belə
bir vəziyyət Azərbaycan dilinin geniş təsir dairəsinə malik
olduğunu göstərir.
Azərbaycan dilinin başqa dillərə müsbət təsiri hal-hazırda da
davam edir. Bunu təkcə Dağıstan dillərində yox, qonşuluqda olan
başqa dillərdə də görmək olur. Ümumiyyətlə, başqa dillərə keç-
miş Azərbaycan sözləri həmin dillərin lüğət tərkibinin ayrılmaz
ünsürünə çevrilmişdir.
Dostları ilə paylaş: |