226
Vaqif.
Vicdan dedikləri bir həqiqətdir,
Beşiyi, məzarı əbədiyyətdir.
Qacar.
Bəs zindan necədir, qaranlıq zindan?!
Vaqif.
Soyuq məzara da zinətdir insan.
Qacar.
Yenə göylərdədir şair xəyalın?!
Vaqif.
Əzəldən hüdudu yoxdur kamalın.
Qacar.
Aha, sınayırdım idrakınızı.
Doğrudan, bir şair görürəm sizi.
Xoşbəxt xəlq eyləmiş sizi yaradan!
Vaqif.
Dünyada qalacaq yalnız yaradan!
Qacar.
Çox gözəl, çox gözəl, inanın ki, mən
Sizin ruhunuzu sevdim ürəkdən.
Bu dövlət, bu cəlal, bu şanlı saray,
Göylərin büsatı o ulduz, o ay,
Sizə tapşırılsın bu gündən gərək
Ancaq bir şərtim var.
Vaqif.
Buyurun, görək!
Qacar.
Gərək fars dilində yazsın sənətkar.
Vaqif.
Farsın Xəyyamı var, Firdovsisi var,
Nə çoxdur onlarda böyük sənətkar.
Azəri yurdunun oğluyam mən də,
Az- az uydururam yeri gələndə.
Qacar.
Yaxşı, gəl əl götür bu inadından.
Bu qədər naşükür olmasın insan!
Vaqif.
Aldada bilməmiş dünyanın varı
Bir məslək eşqiylə yaşayanları.
Mən ellər bağında azad bir quşam.
Mənsəbə, şöhrətə satılmamışam!
Vəzir.
Yaxş da...Çarıqlı kiçik bir ölkə
Böyük Firdovsilər yaratdı bəlkə?
Vaqif.
Günəşi örtsə də qara buludlarr,
Yenə günəş adlı bir qüdrəti var.
227
Qacar.
Görürəm, günəşə iştahan vardır.
Vaqif.
Günəşdən gizlənən yarasalardır.
Şeyx.
Buna qulaq asmaq çətin peşədir.
Vaqif.
Niyə, qulağınız çoxdan şeşədir –
Böhtan eşidəndə qızarıb yanar,
Doğru söz gələndə pambıq tıxanar.
Vəzir.
Sizin sözünüzün kəsəri azdır.
Vaqif.
Oxuyan bülbüldür, dinləyən qazdır!
Vəzir.
Of... Məndə olsaydı bundakı hünər!
Vaqif.
Ağılsız köpəklər ulduza hürər.
Qacar (vəzirə) Di ver cavabını, nə durmusan? Din!
Nə, yenə döyünür sarsaq gözlərin!
Vaqif.
Neyləsin, yazığın nə günahı var?
İşıq güclənəndə çaşar yarasalar.
Şeyx(kinayəilə)Şairə sənətdir tikanlı sözlər
Vaqif.
Sözdən qızarmaz ki, bozarmış üzlər.
( Qapıçı daxil olur)
Qapıçı
Şahım, bir qoca var, gəlsin içəri?
Qacar.
De, gəlsin.
( Vidadi daxil olub təzim edir)
Vidadi.
Hakimin höküm, hünəri
Onun vicdanilə qardaş olmalı!
Bizə qalmayacaq dünyanın malı…
( Vaqifi göstərərək)
Şairdir, qəlbi var, şirin sözü var,
Böyük bir ölkənin onda gözü var.
O ölsə, dağlar da dil deyib ağlar.
Əfv edin, yaxşılıq qalır yadigar.
Qacar.
Dinin düşmənidir, o ölsün gərək!
Vidadi.
Xeyir O, Vaqifdir, eşqə gələrək!
Bəzən qamçılayır zəmanəsini,
Allah da çox sevir şeirin səsini.
228
Qacar.
Allah da çox sevir? Allaha yalvar,
Onun məndən də çox qüdrəti var.
Əgər bacarırsa, qoy sağ saxlasın.
Vidadi.
Siz hökmdarsınız...
Qacar.
Yaxşı, qoca, mən
Artıq əl çəkirəm ölüm fikrindən.
Ancaq... kəsəcəyəm yazan əlini,
Bir də həcv deyən acı dilini.
Razısan?
Vaqif.
Razıyam, böyük hökmdar!
Mərhəmət sahibi olur ağalar.
Eyb etməz, sizə də çatar bir əvəz.
Qatır cinsisiniz doğub törəməz.
Qacar.
Vaqif, indi get,
Saray həyatını büsbütün tərk et.
Gərək yaşamasın qədirnaşünas!
Vaqif.
Sənsə həqiqətin ağzına daş bas!
Mən az görməmişəm bu sarayları,
Burda göyə çıxan ahu vayları…
Görmüşəm şahların vəfasını mən,
Xanların zülmünü, cəfasını mən.
Görmüşəm zamanın min rüzgarını,
Dustaq anaların göz yaşlarını.
Nifrət! Qan çanağı taclara nifrət!
Var olsun azadlıq, bir də məhəbbət!
Fərqanə Zülfüqarovanın ―XIX əsrin sonu -XX əsrin əvvəllərində
ingilis ədəbiyyatı(Bakı, ―Elm və təhsil‖, 2012, 156 səh.)‖ monoqra-
fiyasından.Fikrimizcə, nitq mədəniyyəti fənni ümumən insan
konsepsiyasına əsaslanmalıdır.
―Elə hərəkət et ki, sənin hərəkətinin əxlaq qaydası- ümumi
qanun ola bilsin, sənin iradənin əxlaq qaydası eyni zamanda
229
ümumi qanunvericilik prinsipi qüvvəsinə malik olsun‖
Hər bir şəxs əxlaq nümunəsi olaraq nitqində, əməlində örnək
olmağı bacarmalıdır.Fikrimizcə, hər bir gəncin tələbatları müxtə-
lifdir - maddi, ruhi, mənəvi və s. İnsan bu neqativ emosiyalardan
daim qurtulmağa çalışır. Hər bir tələbə, insan öz - özlüyündə
dəyərlidir çünki, bəzən insan Tanrının özü kimi möcüzə yaradır.
Dəyərli varlıq olan ana cəmiyyət üçün hər bir ixtisas sahiblərini
dünyaya gətirərək onları tərbiyələndirib boya-başa çatdırır.
Qeyd edək ki, müasir gənc intellektual varlıq olmalıdır. O,
ailədə və cəmiyyətdə, təhsil aldığı ali məktəbdə maraq oyandırmağı
bacarmalıdır və etibar, hörmət, inam qazanmalıdır.Çünki, insanları
maraqlandırmaq lazımdır. Bu zaman intellekt çox önəmlidir.
Əslində günəşin qabağında məşəllər və atəşfəşanlıqlar solub
öz işığını itirdiyi kimi qadın ağlı hətta düha və gözəllik də xeyir-
xah qəlbin yanında nurunu itirir. Həqiqət yalanı örtə bilmədiyi ki-
mi, əyri də düzə kölgə sala bilməz.Alman filosofu A.Şopenhaue-
rə görə, ―Dünyada bircə yalan danışan məxluq var – insan‖.
Ümumiyyətlə insan bütün işlərinin tez sona çatmasına tələsir, əsl
sonluğun gəlib çatmasını isə heç vaxt istəmir… Çünki onun ba-
şına nə qədər faciələr, əzab-əziyyətlər gəlsə də, o, xoşbəxtliklə
keçən günlərinin sorağıyla yaşayır və ümidlə dəyərli günlərini
gözləyir. İnsanın xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi onun ürəyində məs-
kən salmışdır. Hər bir varlıq öz səadətini özü qazanmalıdır, əgər
buna nail ola bilmirsə, öncə özü günahkardır, burada zamanı,
Allahı, dövləti günahlandırmaq düzgün deyil. Xoşbəxtlik və bəd-
bəxtlik nə qədər taledən asılıdırsa, bir o qədər də insanın öz mə-
nəviyyatından asılıdır. Qeyd edək ki, insanın həyatında fasiləsiz
xoşbəxtlik və bədbəxtlik ola bilməz. Xoşbəxtlik ardınca bədbəxt-
lik, bədbəxtlik ardınca xoşbəxtlik gəlir. Müasir gəncin intellek-
tual inkişafı dedikdə onun haqqları, yuridik savad, nitq mədəniy-
yəti, faktlar, hisslərin tənzimlənməsi, nizamlanması, mənəvi-psi-
xoloji təsir, kosmopolitik zövqlər mədəniyyət, hüdudsuz ümidlər,
230
peyğəmbərlərin nəticələri, intuitik emprik faktlar ( such as God-
vin inspired flights of intuition) şamil olunur.Belə insanları çox
vaxt yaşayış tərzi qane etmir, o missiyasını qoruyub saxlamaqla
yanaşı həyatın rəngarəng axarına qatılaraq ictimai şüurunun intel-
lektual səviyyədə inkişafına doğru can atır.Hər bir tələbə həyatda
özünün mənəvi rolunu, mənəvi gücünü, maraqlarını, həyatın yeni
stimulunun axarının açarını xüsusi enerji ilə bərpa etməli oldu-
ğunu dərk etməyi bacarmalıdır. Bu da onun daxili azadlığının –
şəxsi, fərdi, ictimai-mental duyumudur və ideoloji bəlalardan
qurtuluşudur.İnsanın cinsindən asılı olmayaraq qadının və ya
kişinin özünüdərki ilə bağlı fikirlər alman alimi K.Yaspersin di-
ni-mistik fəlsəfəsində özünün daha qatı, daha radikal, daha aydın
ifadəsini tapdı. Onun yazdığı kimi, insanın düşüncəsi prinsipcə
elmi yox, başqa bir təfəkkür - „mən‖i xatırlayan, „mən‖i oyadan,
„mən‖i özümə gətirən, „mən‖i dəyişdirən bir təfəkkür olmalıdır
(―Die Schuldfrage. Lebensfragen der deutschen Politik‖).
İngilis filosofu A.Toynbinin fikrincə, bu dünyanın özəyi
mənəvi başlanğıcdır, yaradıcılıq ehtirasıdır, spesifik mədəniyyət
sərvətlərinin məcmusudur (―A Religious Belief‖).
Son illər müasir gəncin özünüdərki ilə çox dəyişik və ya ona
müsbət mənada təsir etmə formaları üzə çıxıb. Mənə elə gəlir ki,
bu təsirlərdən ən başlıcası isə yad planetlərin yaşadığımız yer
planetinə müxtəlif üsullarla təsirlərinin olmasıdır. Məncə, bu
məqam dünyanın düşünən insanlarında planetimizdə vahid dünya
yaratmaq ideyasını irəli sürməsi ilə özünü göstərir. Bununla
bərabər, indi müasir dünyada yaranmış bu yanaşma tərzi insanın
ruhunun dərinliyinə varmaqla reallaşdırılmasının mümkünlüyü
daha optimal yol kimi göstərilir.Hər bir gəncin yeni həyati an-
laşmasında ekzistensializm və seyr vasitəsilə din birləşmiş olur.
Burada fəlsəfənin insanın dünyada ali vəzifəsinə münasibəti açıq-
aşkar hiss olunur. Amerika filosofu Karl Raymund Popper kliniki
ölüm keçirmiş şəxsin cənnəti təsvir etməsi barədə yazırdı: Mən
231
orada 1) ruhi mehribanlıq; 2) sonsuz eşq; 3) işıq, qəlb gördüm...
(―Objective Knowledge‖ )
Fikrimizcə, hər bir gənc nitq mədəniyyətini, dilini təkmilləş-
dirməklə yanaşı hər şeydən əvvəl insani dəyərlərə əsaslanaraq
hərəkət etməlidir.
232
ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYAT
1.
Abdullayev A.S. Nitq mədəniyyəti və natiqlik sənəti. B, 1981.
2.
Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2013.
3.
Abdullayev N.Ə. Orfoepiya və orfoqrafiya təlimi məsələləri.
Bakı, 1995.
4.
Abdullayev N.Ə., Məmmədov Z.T. Nitq mədəniyyəti məsə-
lələri. Bakı, 2002.
5.
Abdullayev N.Ə., Məmmədov Z.T. Orfoepiya və orfoqrafiya
lüğəti. Bakı, 2004.
6.
Adilov M.N. və b. İzahlı dilçilik terminləri. Bakı, 1989.
7.
Axundov A.A.. Dil və mədəniyyət. Bakı. 1992
8.
Azərbaycan dilinin onorastik sistemi. Bakı. 1990.
9.
Azərbaycan dilinin orfoepiya sözlüyü. B. 1982.
10.
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti. B. 2004.
11.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, 2002.
12.
Babayev Adil. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı,
2011.
13.
Budaqova Z.İ. Azərbaycan dilinin durğu işarələri. B. 1977.
14.
Əhmədov Ş. Mühazirəçinin nitqi. Bakı, 1975.
15.
Əhmədov Ş. Mühazirəçilik məharəti, natiqlik sənəti. Bakı, 1985.
16.
Əliyev H.Q., Kazımov A.S.. Durğu işarələrinin işlədilməsi
qaydaları. Bakı, 2011.
17.
Əliyev K. Natiqlik sənəti. Bakı, 1994.
18.
Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı.
2001.
19.
Əliyev V. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Bakı, 2003.
20.
Fərəcov Ə.A. İzahlı dilçilik lüğəti, Bakı, 1969.
21.
Hacıyev Allahverdi, Mehrabova Tamam. Müasir Azərbaycan
dili. Bakı, 2014.
22.
Hacıyev Tofiq, Cəfərov Nizami. Azərbaycan dili, 10-11 sinif-
lər üçün dərslik. Bakı, 2002.
233
23.
Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili, Bakı,
―Elm‖, 1998.
24.
Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat. Bakı, 1999.
25.
Xudiyev N. Heydər Əliyev və Azərbaycan.
26.
Xudiyev N. Zamanın axarı ilə. Bakı, 2004.
27.
Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, 2003.
28.
Nitq mədəniyyəti məsələləri. B., 1999.
29.
Zamanov N.T. Heydər Əliyev və Azərbaycan nitq mədəniy-
yəti. (I kitab). Bakı, ―Elm və təhsil‖. 2013.
30.
Zamanov N.T. Heydər Əliyev və Azərbaycan nitq mədə-
niyyəti. (II kitab). Bakı, ―Elm və təhsil‖. 2014.
31.
Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli şairlərinin müxtəlif illər-
də nəşr olunan seçilmiş əsərlərindən şeirlər.
32.
Səməd Vurğunun "
Vaqif
" pyesindən bir parça, Yusif Seyi-
dov, Azərbaycan dili, Azərbaycan ali məktəblərininrus böl-
mələri üçün dərslik, təkmilləşdirilmiş on ikinci nəşri. Bakı
Universteti Nəşriyyatı, 2010.
33.
Azərbaycan dili.Məlumat kitabı.Yuxarı sinif şagirdləri və
abituriyentlər üçün. Bakı, Çaşıoğlu, 2007.
34.
Azərbaycan dili (qəbul imtahanlarına hazırlaşmaq, yuxarı
sinif şagirdləri və müəllimlər üçün vəsait). Bakı, 2011.
ABİTURİYENT jurnalının xüsusi buraxılışı.
35.
Hacıyev Tofiq, Cəfərov NizamiXudiyev Nizami. Azərbaycan
dili, 10 siniflər üçün dərslik. Bakı, 2009.
36.
Hacıyev Tofiq, Cəfərov Nizami. Azərbaycan dili, 11 siniflər
üçün dərslik. Bakı, 2009.
37.
Q.Kazımoy, F.Şahbazlı, A.Mikaylova.Azərbaycan dili. 8-ci
sinif.Bakı, 2010.
38.
Müasir Azərbaycan dili (Abdullayev Ə.Z. və digər müəllif-
lərin birgə hazırladıqları 4 cildlik dərs vəsaiti, B., 2007)
234
MÜNDƏRĠCAT
Giriş ............................................................................................. 3
Sənin təhsil aldığın ali məktəb .................................................... 7
Dil haqqında məlumat ................................................................. 9
Dil haqqında müdriklərin dedikləri ........................................... 10
Azərbaycan dili ......................................................................... 10
Dünyada nə qədər Azərbaycanlı yaşayır ................................... 11
Azərbaycan dilinin türk dilləri ailəsində yeri ............................ 13
Azərbaycan dilinin tarixinə dair ................................................ 13
Azərbaycan dilinin təsir dairəsi................................................. 15
Ümumxalq Azərbaycan dilinin tərkib hissələri ........................ 17
Azərbaycan ədəbi dili................................................................ 18
Müasir Azərbaycan dilinin formaları ........................................ 20
Azərbaycan ədəbi dilinin üslubları ........................................... 22
Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında
görkəmli sənətkarların və milli mətbuatın rolu ......................... 29
Müasir Azərbaycan danışıq dili
və onun xüsusiyyətləri .............................................................. 35
Müasir Azərbaycan dilinin
dialekt və şivələri haqqında....................................................... 37
Azərbaycan dilində fonetik hadisə və qanunlar;
assimliyasiya, disimliyasiya, səsartımı, səsdüşümü,
yerdəyişmə, ahəng qanunu, saitlərin ahəngi,
samitlərin ahəngi ....................................................................... 38
Azərbaycan ədəbi dilində vurğu ............................................... 50
Azərbaycan dilinin orfoepiyası ................................................. 52
235
Müasir Azərbaycan dili orfoepiyasının əsas qaydaları .............. 56
Azərbaycan dilinin yazısı, yazı haqqında məlumat ................... 64
Leksikologiya. Müasir Azərbaycan sözlərinin mənaca
qrupları ....................................................................................... 70
Müasir Azərbaycan dilində işlənən söz qrupları, ümum-
işlək sözlər, poetik sözlər, köhnəlmiş sözlər, tarixizmlər,
arxaizmlər, neologizmlər, terminlər, dialektizmlər,
vulqar sözlər ............................................................................... 75
Nitq mədəniyyəti. ....................................................................... 99
Üslub və üslubiyyat .............................................................. .. 103
Üslubiyyatın yaranması və formalaşması ................................ 107
Norma ..................................................................................... 112
Nitq mədəniyyəti müstəqil fənn kimi ...................................... 113
Ritorika və onun başqa elmlərlə əlaqəsi .................................. 115
Ritorika və dilçilik ................................................................... 116
Ritorikanın qısa tarixi .............................................................. 125
Natiqlik sənətinin sahələri ....................................................... 133
Proqram üzrə Azərbaycan dili və Nitq mədəniyyətindən
əşğələlərin mövzuları ............................................................... 134
İstifadə edilmiş ədəbiyyat ........................................................ 232
236
Akif Bayramov, Ziyəddin Məhərrəmov,
Mustafa Ġsgəndərzadə
Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti.
(Dərs vəsaiti)
Bakı, 2015.
Kompüter tərtibçiləri:
Ruhiyyə Məhərrəmova,
Səmrah İsrafilov,
Bayram Hüseynov,
Əfruzə Zalıyeva
Texniki redaktoru:
Araz Yaquboğlu
Üzqabığının tərtibçisi:
Orxan Məhərrəmli
Korrektoru:
İlhamə Məhərrəmova
Çapa imzalanmışdır: 10.04 2015.
Kağız formatı 60x84
1
/
16
. Çap vərəqi 15.
Tirajı100.
"ULU İKF-da çap olunmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |