20
Ədəbi dilin orfoqrafik normaları dövlət tərəfindən təsdiq
olunur. Digər normalara da ictimaiyyət tərəfindən riayət edilir.
Bunların qanuniləşməsinə xüsusi fikir verilir. Ədəbi dil norma-
larının sabitləşməsində və möhkəmlənməsində digər idarə və
müəssisələrlə yanaşı, ali məktəblərin də xüsusi rolu vardır. Buna
görə də ədəbi dilin təmizliyi və inkişafı üçün ali məktəblərdə
ədəbi normalara düzgün riayət etmək, onun sabitliyi uğrunda
müntəzəm olaraq mübarizə aparmaq lazımdır.
Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin formaları
Ədəbi dilin iki forması vardır: 1) şifahi və 2) yazılı
1. Şifahi ədəbi dil.Eşitmə vasitəsi ilə dərk olunan ədəbi dilə
şifahi ədəbi dil deyilir. Ədəbi dilin bu forması həm dialoji, həm
də monoloji olur.
Sual-cavablar dialoji, mühazirələr, məruzələr, radio və tele-
vizorda müəyyən mətnin oxunması və s. isə monoloji şifahi ədəbi
dilə misal ola bilər.
Şifahi ədəbi dil danışığın mövzu və məzmunundan asılı
olaraq müxtəlif şəkildə olur. Buna görə də şifahi ədəbi dilin özü
iki yerə bölünür: a) şifahi kitab dili; b) şifahi danışıq dili.
Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin tarixi çox qədimdir. Şifahi
ədəbi dilimiz təbii olaraq ilk dövrlərdə çox inkişaf etməmişdir.
Bu dil sürətli inkişaf yoluna son dövrlərdə qədəm qoymuşdur.
Hazırda ədəbi dilimizin şifahi forması, əsasən, radionun, televi-
zorun, ali və orta məktəblərin vasitəsi ilə daha da inkişaf etdirilir.
2. Yazılı ədəbi dil. Yazı vasitəsilə ifadə olunan ədəbi dilə
yazılı ədəbi dil deyilir. Ədəbi dilin yazılı forması monolojidir.
Yazı ədəbi dilin təşəkkülündə və inkişafında yeganə vasitə
deyil, başlıca vasitələrdəndir. İlk dəfə şifahi yolla formalaşmağa
başlayan ədəbi dilin inkişafında yazı xüsusi rol oynayır. Yazı dil
üzərində çox işləmək tələb edir. Buna əsasən də yazı vasitəsilə
21
ədəbi dil daha da səlisləşir, cilalanır və təkmilləşir.
Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi, təxminən XIII əsrdən
başlayır. Həmin dövrdən Azərbaycan ədəbi dilində müxtəlif forma-
larda abidələr, tarixi sənədlər, bədii dil nümunələri meydana
çıxmışdır. Bu dilzaman keçdikcə daha da inkişaf etmiş və təkmil-
ləşmişdir. Hazırda yazılı ədəbi dilimizin inkişaf etdirilməsində
mətbuatın böyük rolu vardır. Ədəbi dilin şifahi və yazılı forma-
larından hər birinin özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətləri və fərqli
cəhətləri mövcuddur. Həmin fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir:
1) şifahi ədəbi dil danışılır və eşidilir, lakin yazılı ədəbi dil
isə yazılır və oxunur.
2) şifahi ədəbi dilin leksikasında hamıya aydın, ümumişlək
sözlərə daha çox yer verilir. Lakin yazılı ədəbi dildə elmi, texniki,
siyasi və digər terminlər çox olur.
3) şifahi ədəbi dildə cümlələr əsasən qısa və quruluşca sadə
olur, lakin yazılı dildə isə əksinə, uzun və mürəkkəb cümlələrdən
daha çox istifadə olunur.
4) şifahi ədəbi dildə danışıq dilinin xüsusiyyətləri mühafizə
olunaraq yarımçıq cümlələrdən, qısa replikalardan çox istifadə
edilir. Lakin yazılı ədəbi dildə bağlayıcılara və silsiləli mürəkkəb
cümlələrə daha çox yer verilir. Buna görə də yazılı dildə
sintaksis mürəkkəb olur.
5) şifahi ədəbi dildə intonasiya, pauza, vurğu və s. kimi va-
sitələrdən istifadə olunur. Yazılı ədəbi dildə isə bunların əvə-
zində, imkan daxilində, işarələr işlədilir.
6) şifahi ədəbi dildə fikrin ifadəsi üçün əlavə olaraq mimika,
jestlər və hərəkətlərdən də istifadə olunur. Aydın məsələdir ki,
yazı bu əlavə vasitələrdən məhrumdur. Ona görə yazılı ədəbi
dildə fikrin bütün incəliklərini mütləq əks etdirmək lazım gəlir.
7) şifahi ədəbi dil müəyyən vasitə olmadan bu və ya digər
fikri gələcək nəslə olduğu kimi çatdıra bilmir. Lakin yazılı ədəbi
dil hər hansı bir məlumatın nəsildən-nəslə keçməsində əsas rol
22
oynayır. Məsələn, XVI əsrin böyük şairi Füzulinin məşhur əsər-
ləri bizə ancaq yazının köməyi ilə gəlib çatmışdır.
8) şifahi ədəbi dilin tempi çox sürətlidir. Lakin yazılı dilin
sürəti xeyli zəif olur. Obrazlı demiş olsaq ―şifahi dillə yazılı dil
arasındakı fərq qaçmaqla yeriməyi xatırladır‖.
Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin şifahi və yazılı formaları ara-
sında möhkəm əlaqə vardır. Bunlar bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə
inkişafdadır. Adətən, bəzən ədəbi dilin formalarından biri çox, di-
gəri isə az inkişaf edə bilir. Lakin müasir Azərbaycan ədəbi dilində
bunların hər ikisi, demək olar ki, eyni səviyyədə inkişaf edir.
Azərbaycan ədəbi dilinin formaları ilə yanaşı, onun üslubları
da əmələ gəlmiş və müəyyən inkişaf yolu keçirmişdir.
Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin üslubları
Ədəbi dilin xarakterik cəhətlərindən biri də onun müxtəlif
üslublara malik olmasıdir.
Üslub nədir? Üslub sözü bir çox mənalarda işlənir. Məsələn:
dilin üslubu, yazıçının üslubu və s. Dilin üslubu ilə yazıçının
üslubu eyni anlayış deyildir. Ona görə bu anlayışlari bir-biri ilə
qarışdırmaq olmaz.
Dilin üslubu dedikdə ümumi üslublar nəzərdə tutulur. Lakin
yazıçının üslubu onun ümumxalq dilindən, dil vasitələrindən öz
arzu və zövqünə, mövzu və məqsədinə görə necə seçib işlətməsi
üsulları ilə bağlıdır. Hər bir yazıçının üslubu onun həyata mü-
nasibəti, elmi və siyasi biliyi, mədəniyyəti və bacarığı əsasında
yaranır. Buna görə də yazıçının dünyagörüşü ilə ifadə tərzinin
vəhdəti onun üslubudur. Lakin yazıçının üslubu ümumdil xari-
cində mövcud deyildir. Bu ümumidən asılı olaraq onun bir hissə-
sidir. Bədii yaradıcılıqda hər bir sənətkarın öz üslubunun olması
əsas şərtlərdəndir. Çünki fərdi üslub sənətkarın yaradıcılıq
orijinallıgını müəyyən edir və onu başqalarından fərqli bir sənət-
Dostları ilə paylaş: |