23
kar kimi tanıdır. Elə buna görədir ki, Səməd Vurğun demişdir:
―öz üslubunu təyin etmək və ona daima sadiq yaşayıb yaratmaq
şair üçün səadətdir! Başqalarından söz, düşüncə və duyğu pər-
dələri altında gizlənib qalmaq isə şair üçün fəlakətdir.‖
Dilin üslubları müxtəlif səbəblər nəticəsində əmələ gəlir. Bu
hər şeydən əvvəl, insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələri ilə əlaqə-
dar olaraq bu və ya başqa şəraitdə fikrin ifadə olunması üçün dil
vasitələrindən istifadə edilərkən yaranır. Hər bir üslub dilin milli
xüsusiyyətləri əsasında qurulur. Bunların yaranmasında həm ya-
zıçıların, həm də alim-müəllim və digər qrup ziyalıların böyük
xidməti olur.
Dildəki üslubların əmələ gəlməsi və digər cəhətlərindən bəhs
edən xüsusi elm sahəsi vardır. Buna dilçilikdə
üslubiyyat deyilir.
Üslubiyyatda dilin ifadə vasitələrinin müxtəlif üslublarda
işlənilmə üsulları geniş şəkildə öyrənilir.
Azərbaycan
ədəbi dilində, qədim dövrlərdən başlayaraq, zən-
gin üslubi sistem yaranmışdir. Ədəbi dilimizin ayrı-ayrı inkişaf
mərhələlərində müxtəlif üslublar olmuşdur. Zaman keçdikcə bu
üslublar daha da artmış, zənginləşmiş və təkmilləşmişdir. Hazır-
da Azərbaycan ədəbi dilinin aşağıdakı üslubları vardır.
Bədii üs-
lub,
elmi üslub,
ictimai-publisistik üslub,
rəsmi üslub. Bu üslub-
ların həm ümumi, həm də hər birinin özünəməxsus fərqli xarak-
terik cəhətləri vardır.
1.
Ədəbi dilin bədii üslubu. Fikrin bədii ifadə və təsvir
vasitələri ilə ifadə olunmasına
bədii üslub deyilir. Bədii üslub
eyni zamanda
bədii dil də adlanır.
Azərbaycan ədəbi dilində bədii üslub xüsusi yer tutur. Bu
üslub tarixən qədim, mahiyyətinə görə isə çox kütləvidir. Bədii
üslub ədəbi dilimizin ilk formalaşdığı dövrdən onun əsasını təşkil
etmişdir.
Bədii üslubun iki forması vardır: nəzm üslubu və nəsr üslubu.
Bədii üslubun bu formaları bir sıra cəhətlərinə və əlamət-
24
lərinə görə bir-birindən fərqlənir. Məsələn, şeirlə yazılan əsərlər-
də müəyyən ölçü olur; belə ki, şeirdə hecalara fikir verilir, qafiyə
nəzərə alınır və s. Lakin nəsr əsərlərində isə bu ölçülər hazırkı
dövrdə nəzərə alınmır (ədəbiyyatımızda qafiyəli nəsr də olmuş-
dur).
Bədii üslubun hər iki formasında janrlarla əlaqədar bir sıra
üslublar da olur; məsələn, qəzəl üslubu; qoşma üslubu; hekayə
üslubu;
dram üslubu; satira üslubu və s.
Ədəbi dilin bədii üslubunun özünəməxsus bir sıra xüsu-
siyyətləri vardır ki, bunlar onu başqalarından fərqləndirir. Həmin
fərqlər, əsasən, aşağıdakı sahələrdə özünü göstərir.
Söz seçməkdə. Bədii üslubda yazılan əsərlərdə müxtəlif söz
qruplarına müraciət olunur və oradan rəngarəng sözlər seçilib
işlədilir. Dildə elə bir söz qrupu ola bilməz ki, bədii üslub oradan
istifadə etməsin. Dildə hər nə varsa bədii üslubun ixtiyarındadır.
Bədii üslubda bu və ya başqa üslubi məqam, yaxud surətin
nitqini fərdiləşdirmək üçün sənət, peşə ilə əlaqədar və ya dialekt
sözlərindən istifadə edilir. Bununla bərabər həmin üslubda söz-
lərin məna qruplarından – eyni səslənməyə malik müxtəlif
sözlər-
dən (omonim); müxtəlif formalı, lakin yaxın məna ifadə edən
sözlərdən (antonom) bədii ifadə vasitəsi kimi çox geniş istifadə
olunur. Bütün bunlar isə oxucu və ya dinləyicinin bədii zövqünü
oxşamağa qüvvətli təsir göstərir.
Sözlərin işlədilməsində. Bədii ədəbiyyat dil sahəsində geniş
novatorluq meydanıdır. Burada mövcud sözlərə yeni məna ver-
mək, sözə emosional çalarlıq gətirmək və bunları çox müxtəlif
formalarda və müxtəlif məqam və vəziyyətdə işlətmək olur.
Bədii ədəbiyyatda ayrı-ayrı sözlərdən yeni mənalarda istifadə
olunması. Onların məcazi məna kəsb etməsi imkanları ilə bağlıdır.
Hər bir sözün məcazi mənası dildə müəyyən obrazlılıq əmələ gətirir.
Bədii ədəbiyyatda məcazların müxtəlif formalarından olduqca geniş
şəkildə istifadə edilir. Buna görə də bədii üslub obrazlı olur və bu