Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

1.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  müəyyən  və 
qeyri-müəyyən  miqdar  sayları  sifətlərə  yanaşıb  onlarla  birinci 
növ təyini söz birləşməsi yaradır.
a) Müəyyən miqdar sayları sifətlərlə birinci növ təyini söz 
birləşməsi  əmələ  gətirir;  məsələn:  üç  tuğlığ  (MÇ  8,  46)  «üç 
bayraqlı», biQyıllığ (MÇ 21) «min  illik»,  tümən kiinlik (MÇ 21) 
«on min günlük».
b)  Qeyri-müəyyən  miqdar  sayı  sifətlərə  yanaşıb  birinci 
növ  təyini  söz  birləşməsi  əmələ  gətirir;  məsələn:  bir-iki  atlığ 
(MÇ  17) «bir-iki adlı (məşhur)».
2.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində birinci tərəfi say, 
ikinci  tərəfi  zərflə  ifadə  edilmiş  birinci  növ  təyini  söz 
birləşmələri  də  işlənir;  məsələn:  elçin  ara  (KT  ş  1,  2;  O  10) 
«ikisinin arasında».
İsim  və  substantivləşmiş  digər  nitq  hissələrini  miqdarına 
və  sırasına görə təyin  etmək sayın  əsas  vəzifəsidir.  Qədim türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  saylar  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etmədən 
isimlərlə  yanaşma əlaqəsinə  girib  onlarla  birinci  növ təyini söz 
birləşməsi əmələ gətirir.  Bu söz birləşmələri hər iki tərəfi isim, 
yaxud birinci tərəfi sifət,  ikinci tərəfi isimdən ibarət olan birinci 
növ  təyini  söz  birləşmələrindən,  qrammatik  baxımdan,  heç  bir 
şeylə fərqlənmir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  birinci  tərəfi  say, 
ikinci  tərəfi  isimlə  ifadə  edilmiş  birinci  növ  təyini  söz 
birləşmələrinin üç məna növü işlənir.
1. 
Birinci  tərəf ikinci  tərəfin  konkret  miqdarım  bildirir. 
Birinci  növ  təyini  söz birləşmələrinin bu  tipi  qədim  türk yazısı 
abidələrinin dilində geniş yayılmışdır; məsələn: yeti ərən  (O  5) 
«yeddi  ərən»,  əlig yıl (KT  ş  8)  «əlli  il», yeti yegirmi ər (KT ş 
11)  «on  yeddi  döyüşçü»,  yeti  yüz  ər  (KT  ş  13)  «yeddi  yüz 
döyüşçü», yegirmi süflüs  (KT  ş  15)  «iyirmi  döyüş», yeti  Ödiiş 
(BK  cş)  «yeddi  sutka»,  tort  tümən  sü  (BK  c  8)  «qırx  min 
qoşun»,  bit) yont  (MÇ  48)  «min  ilxı»,  üç  otuz  balık  «T  19» 
«iyirmi üçn şəhər» və s.
Bir  sıra  hallarda  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
müəyyən  miqdar  sayları  əşyanın  miqdarını  deyil,  yanaşdığı
54
məkan  anlayışlı  isimlə  birlikdə  mürəkkəb  toponim  ifadə  edir; 
məsələn:  Tokuz  Ərsən  (KT  c  3)  «Doqquz  Əsrən»,  Üç  Birkü 
(MÇ 7) «Üç Birkü».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  müəyyən  miqdar 
sayları  etnik  ad  bildirən  söz  və  bodun  «xalq»  sözü  ilə  birləşib 
birinci  növ  təyini  söz  birləşməsi  əmələ  gətirir.  Belə təyini  söz 
birləşmələrində  müəyyən miqdar sayı  xalqın  konkret miqdarını 
deyil,  onun  neçə  boydan  ibarət  olduğunu  göstərir;  məsələn: 
tokuz  oğuz  bodun  (BK  ş  1)  «doqquz  oğuz  xalqı»,  üç  kurtkan 
(KT ş 4) «üç kurıkan», səkiz oğuz (MÇ  15) «səkkiz oğuz», otuz 
tatar  (KT  ş  4)  «otuz  tatar»,  tokuz  tatar  (BK  ş  34)  «doqquz 
tatar», on uyğur (MÇ 3) «on uyğur» və s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  birinci  tərəfi  say, 
ikinci  tərəfi  isimlə  ifadə  edilən  birinci  növ  təyini  söz 
birləşmələrinin  komponentləri  arasına  nadir  hallarda  numerativ 
sözlər  daxil  ola  bilər;  abidələrini  dilində  nümerativ  sözlər  az 
işlənir; məsələn: iki küp bəgni (IV ə.) «iki küp doşab», altı bağ 
bodun  (Y  1) «altı  bağlı  xalq»,  altı çub Soğdak (KT ş  31)  «altı 
hissəli soğda».
Abidələrin  dilində  işlənən birinci  tərəfi  say,  ikinci  tərəfi 
isimlə ifadə olunmuş təyini söz birləşmələrinin bir xüsusiyyətini 
də qeyd etmək lazımdır. Abidələrin dilində hər iki tərəfi isim və 
birinci  tərəfi  sifət,  ikinci  tərəfi  isimlərlə  ifadə  edilmiş  birinci 
növ  təyini  söz  birləşmələrinin  ikinci  tərəfi  (yəni:  isim)  cəm 
şəkilçisi  qəbul  edə  bildiyi  halda,  birinci  tərəfi say,  ikinci  tərəfi 
isimlə  ifadə  olunmuş  birinci  növ  təyini  söz  birləşmələrinin 
ikinci  tərəfi (yəni:  isim)  cəm şəkilçisi qəbul edə bilmir. Qədim 
türk yazıst  üçün  qrammatik qanun olan  bu  hadisə  bəzən (nadir 
hallarda)  pozulur.  Göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin 
dilində  bu  qanunun  pozulmasına  yalnız  bir  təsadüfdə  Yenisey 
kitabələrində rast gəlinir: tort bi!) atlar (Y 46) «dörd min atlar».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  müəyyən  miqdar 
saylanmn  isimlərə  qoşulub  onlan  kəmiyyətcə  təyin  etməsinin 
daha bir  xüsusiyyətini  qeyd  etmək  lazımdır:  abidələrin  dilində 
isim  həm  say  (kəmiyyətcə),  həm  də  sifət  (əlamətə 
görə)tərəfindən təyin  edilirsə,  onda sifət  ismə  daha yaxm olur,
55

---

başqa  sözlə  desək,  sıraca  birinci  say,  ikinci  sifət,  üçüncü  is irn  
işlənir; məsələn:  tort buluQdakı bodun (KT ş 2) «dörd tərə fd ək i 
xalq», yüz kümüş  bodunım  (Y  44)  «yüz gümüş xalqım», y ü z  &r 
kadaşım (Y 42) «yüz  igid yoldaşım», yeti aşnuU eşim (Y 41) « y e d ­
di əvvəlki dostum», bit) ər bodun (Y 42) «min igid xalq» və s.
2. Birinci tərəf ikinci tərəfi sırasına görə təyin edir. Q ə d im  
türk yazısı  abidələrinin  dilində  birinci  növ  təyini  söz b irlə şm ə ­
lərinin  birinci  tərəfi  miqdar  sayları  ilə  ifadə  edilə  bildiyi  k im i, 
sıra sayları  ilə  də  ifadə edilə bilir.  Belə  söz birləşmələrində  b i ­
rinci  tərəf ikinci  tərəfi  miqdanna  görə  yox,  sırasına  görə  t ə y in  
edir; məsələn:  ekinti kün  (T 39) «ikinci gün»,  ən ilki ay (MÇ  9 )  
«birinci  ay»,  törtinç ay (MÇ  15)  «dördüncü ay»,  bisinç ay  ( M Ç
15)  «beşinci ay», yetinç ay (KT şm ş) «yeddinci ay», səkizinç a y  
(MÇ  18)  «səkkizinci  ay»,  üçünç kunçuy (IB  9)  «üçüncü arvad», 
biryigirminç ay (MÇ 25) «on birinci ay» və s.
3.  Birinci  tərəf ikinci  tərəfin  qeyri-müəyyən  kəmiyyətini 
göstərir.  Qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-müəyyen 
miqdar  bildirən  saylar  müxtəlif  üsullarla  əmələ  gəlir.  B e lə  
sayların  abidələrin  dilində  işlənən,  demək  olar  ki,  hər  tip i 
isimlərlə  yanaşma  əlaqəsinə  girib onlarla birinci  növ  təyini  s ö z  
birləşmələri əmələ gətirir.
a)  Qeyri-müəyyən  miqdar  sayları  müstəqil  leksik 
vahidlərlə  (az  «az»,  üküş  «çox»,  kop  «çox»)  ifadə  edilir  v ə  
birinci  növ  təyini  söz  birləşmələrinin  birinci  tərəfi  olur; 
məsələn: az bodun (KT c  10) «az xalq», üküş kişi (KT c 7) «çox 
adam», кор bodun (Y 32) «çox xalq» və s.
b)  Qeyri-müəyyən  miqdar  sayı  müəyyən  miqdar  sayma  - 
ça,  -çə  şəkilçisi  artırmaqla  yaranır  və  birinci  növ  təyini  sö z  
birləşməsinin  birinci  tərəfi  kimi  işlənir;  məsələn:  əlikçə  ər  (T
42)  «əllicə döyüşçü», yüzçə ər (BK ş 37) «yüzcə döyüşçü».
c)  Qeyri-müəyyən  miqdar  saylanmn  üzərinə  -ça,  -ç ə  
şəkilçisi  artırmaqla  düzələn  qeyri-müəyyən  miqdar  sayları 
birinci  təyini  söz  birləşmələrinin  birinci  tərəfi  kimi  işlənir: 
məsələn: azça bodun (T 43) «azca xalq».
ç)  Qeyri-müəyyən  miqdar  saylarma  -faya  şəkilçisi  artır­
maqla  əmələ  gələn  qeyri-müəyyən  miqdar  sayları  birinci  növ
56
təyini  söz  birləşmələrinin  birinci  tərəfi  kimi  işlənir;  məsələn: 
azkıŞa türk bodun (T 9) «azacıq türk xalqı», azhpa ər (KT ş 34) 
«azacıq döyüşçü».
d)  Bu  «bu»  və  ol  «o»  işarə  əvəzliklərinə  -ça  şəkilçisinin 
artırılması ilə əmələ gələn qeyri-müəyyən miqdar sayları birinci 
növ təyini söz birləşməsinin  birinci tərəfi kimi işlənir; məsələn: 
bunça bodun (BK c  12)  «bu qədər xalq», ança bodun (KT c  2) 
«o qədər xalq».
e)  İki  qonşu  müəyyən  miqdar  sayının  birləşməsindən 
əmələ  gələn  qeyri-müəyyən  miqdar  sayları  birinci  növ  təyini 
söz  birləşmələrinin  birinci  tərəfi  kimi  işlənir;  məsələn:  bir-iki 
atlığ  (MÇ  17)  «bir-iki  adlı»,  eki-üç  kisi  (BK  ş  41)  «iki-üç 
adam», eki-üç biQsü (T  14) «iki-üç min qoşun».
ə) Müəyyən  miqdar  saylarma artukı  (artığı)  sözünü əlavə 
etməklə əmələ gələn qeyri-müəyyən  miqdar sayları birinci növ 
təyini  söz  birləşmələrinin  birinci  tərəfi  kimi  işlənir;  məsələn: 
yüz artukı ok (KT ş 33) «yüzdən artıq ox».
5 . 
B irin ci  tə r ə fi  ə v ə z lik ,  ik in ci  tə r ə li  isin»,  b əzən   d ə  
sa y la   ifa d ə   e d ilən   b ir in c i  n ö v   təy in i  sö z   b ir lə şm ə lə r i. 
Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işarə,  sual,  toplu,  təyin 
əvəzlikləri  isimlərə  yanaşıb  onlarla  birinci  növ  təyini  söz 
birləşməsi əmələ gətirir.
a) Birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi işarə 
əvəzlikləri  ilə ifadə edilir:  ol кап (O  1)  «o xan»,  bu sab (KT c
10)  «bu nitq».
b)  Birinci nov təyini söz birləşmələrinin birinci  tərəfi sual 
əvəzliyi  ilə  ifadə  edilir:  nə kağan  (KT  ş  9)  «hansı  xaqan»,  nə 
buQ U  57) «nə qədər dərd».
c) Birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi toplu 
əvəzliklə  ifadə edilir,  lakin bu əvəzlik müasir türk  dillərindəki 
təyin  əvəzliyinin  mənasını  ifadə  edir;  məsələn:  kamuğ  bodun 
(KT  ş  8)  «bütün  xalq»,  kamuğ balık (O  9)  «bütün  şəhər(lər)» 
və S.
ç)  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  birinci  tərəfi 
əvəzlik,  ikinci  tərəfi  saylarla ifadə edilən birinci növ  təyini söz 
birləşmələri də işlənir; məsələn: bu iiçəgü (T 12) «bu üçlük».
57

---