2.
Qeyri-predikativ əlaqədə sözlər arasında xəbərlik
münasibəti olmur. Sözlər arasında qeyri-predikativ əlaqənin üç
tipi məlumdur:
a) Obyektiv əlaqə - buna bəzən tamamlıq əlaqəsi də
deyilir. Obyekt əlaqəsində təyinedici söz tamamlıq olur və təyin
etdiyi sözün obyektini bildirir; məsələn:
taş tokı (KT с 13) «daş
toxu»,
taşka ur (КТ с 11) «daşı vur»,
ağı bir (КТ c 7) «hədiyyə
ver»,
balbal tik (KT ş 25) «balbal qoy»,
ilin al (KT ş 36) «elini
al» və s.
b) Atributiv əlaqə - buna təyini əlaqə də deyilir. Bu
əlaqədə təyinedici üzv atribut (təyin) olur. Bu əlaqədə
təyinedici söz cümlənin feli xəbərindən başqa bütün digər
üzvlərini təyin edir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində
atributiv əlaqə özünü ən çox birinci növ ismi (təyini) söz
birləşmələrinin tərəfləri arasında göstərir; məsələn:
Təmir kapığ
(KT c 4) «Dəmir qapı»,
yetirıç ay (O 12) «yeddinci ay»,
bu bitig
(KT c 13) «bu yazı»,
kötjültəki sab (KT c 12) «könüldəki söz»,
yımşak ağı (KT c 5) «yumşaq hədiyyə»,
əlig yıl (KT ş 8) «əlli
il»,
süçig sab (KT c 5) «şirin söz»,
sarığ altun (T 48) «san
qızıl»,
örülj kümüş (T 48) «parlaq gümüş»,
səmiz buka (T 5)
«kök buğa» və s.
c) Relyativ əlaqədə təyinedici üzv, əsasən, fellə ifadə
edilmiş üzvün (sözün)
əlamətlərini göstərir; məsələn:
tükəti esid
(KT c 1) «tükənincə dinlə»,
katığdı tiljlə (KT c 2) «möhkəm
dinlə»,
yağru kon (KT c 5) «yaxın yerləş»,
yablak etmiş erinç
(KT c 5) «pis imiş»,
onlayu təg (KT z 36) «sürətlə hücum et»
və s.
Xarici (formal) əlaqələr qrammatik əlaqələr adlanır.
Dilçilik ədəbiyyatında buna çox vaxt sintaktik əlaqələr də
deyilir. Sintaktik əlaqə, müasir türk dillərində olduğu kimi,
qədim türk yazısı abidələrinin dilində də iki formada təzahür
edir: 1) tabesizlik əlaqəsi, 2) tabelilik əlaqəsi.
TABESİZLİK ƏLAQƏSİ
Tabesizlik əlaqəsi məna və qrammatik baxımdan əlaqəli
olan, lakin bir-birindən asılı olmayan, biri digərinə tabe
6
olmayan, bərabərhüquqlu sözlər və cümlələr arasında təzahür
edir.
Qədim türk yazısı abaidələrinin dilində tabesizlik
əlaqəsinin işlənməsinin aşağıdakı tiplərinə rast gəlmək olar:
1. Həmcins mübtədalar arasında:
Kisi oğlınta üzə eçüm-
apam Bumın kağan, İstəmi kağan olurmıs (KT ş 1) «İnsan
oğlunun üzərində əcdadım Bumın xaqan, İstəmi xaqan otur
muş».
2. Həmcins xəbərlər arasında:
Eçümiz-apamız Bumın ka
ğan tort bulutjığ kısmıs, yığmış, yaymış, basmıs (O 1) «Əcdadı
mız Bumm xaqan dörd tərəfi sıxışdırmış, yığmış, yaymış,
basmış».
3. Həmcins tamamlıqlar arasında:...
katjım İltəris kağanığ,
ögim İlbilgə katunığ te/Jri töpəsintə tutıp yögərü kötürmis erinç
(KT ş 11) «... atam İltəris xaqanı, anam İlbilgə xatunu tanrı
təpəsində tutub yuxarı götürmüş».
4. Həmcins təyinlər arasında:
İçrə aşsız, taşra torısız,
yabız, yablak bodunka üzə olurtım (KT ş 26) «Qamı ac, üstü
çılpaq, qorxaq və nankor xalqın üzərində (xaqan) oturdum».
5. Həmcins zərfliklər arasında:
İlgərü Kadırkan yışka təgi,
kirü Təmir kapığka təgi konlurmış (KT ş 2) «Şərqə Kadırkan
meşəli dağlarına kimi, qərbə Dəmir qapıya kimi yerləşdirmiş».
6. Həmcins xitablar arasında:...
ulayu iniyigünim, oğlanan,
biriki oğuşım, bodunım biriyə şad apıt-bəglər, yıraya tarkan
buyuruk bəglər, otuz ...
tokuz oğuz bəgləri, bodunı. bu sabımın
edgüti esid. katığdı tiljlə (KT c 1-2) «Məndən sonra duran kiçik
qardaş və qohumlarım, oğlanım, birləşmiş qəbiləm, xalqım,
sağdakı şad və apa bəylər, soldakı tarkan və buyuruq bəylər,
otuz ... doqquz oğuz bəyləri, xalqı, bu sözünü yaxşıca eşit,
möhkəmcə dinlə».
7. Qoşa sözlərin komponentləri arasmda:
Kisi oğlınta üzə
eçim-apam Bumın kağan. İstəmi kağan olurmıs (KT ş 1) «İnsan
oğlunun üzərində əcdadım Bumm xaqan, İstəmi xaqan (taxta)
oturmuş».
8. Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında:
Eçim kağan birlə ilgərü Yaşıl ügüz Şantu/Jyazına təgi sülədimiz,
7
kurığaru Təmir kapığka təgi sülədimiz, Kögmən aşa kırkız
yeriQə təgi sülədimiz (KT ş 17) «Əmim xaqan ilə şərqə Yaşıl
çay Şandun düzünə təgi qoşun çəkdik, qərbə Dəmir qapıya təki
qoşun çəkdik, Kögmən (dağlarım) aşaraq qırğız yerinə təki
qoşun çəkdik».
Tabesizlik əlaqəsi üçün xüsusi qrammatik əlamətlər
yoxdur. Bu əlaqə sadalayıcı intonasiya, yaxud tabesizlik bağ-
layıcılan ilə yaradılır. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində
bağlayıcılar, o cümlədən tabesizlik bağlayıcıları yox dərəcəsin
dədir. Buna baxmayaraq, bu dildə tabesizlik bağlayıcıları
vasitəsilə ifadə edilən tabesizlik əlaqəsinin işlənməsinə də rast
gəlmək olar; məsələn:
Kün yəmə, tünyəm əyelü bardımız (T 27)
«Gündüz də, gecə də yel kimi getdik».
TABBLİLİK ƏLAQƏSİ
Sözlərin sadəcə yanaşması, birinin digərindən asılı
olmadan onun yanında durması ilə cümlə qurmaq, fikir ifadə
etmək mümkün deyildir. Buna görə də dünyanın bütün
dillərində olduğu kimi, qədim türk yazısı abidələrinin dilində də
cümlə qurmaq üçün bir söz digərindən asılı olur, ona tabe olur.
Dilçilik ədəbiyyatında buna tabelilik əlaqəsi deyilir. Müasir
dillərdə olduğu kimi, qədim türk qəbilələrinin dilində də
tabelilik əlaqəsi geniş yayılmışdır. Bu əlaqə söz birləşmələrinin
tərəfləri, cümlənin həmcins olmayan bütün üzvləri, habelə
tabeli mürəkkəb cümlənin komponentləri (baş və budaq
cümlələr) arasında işlənir. Tabelilik əlaqəsi sintaktik əlaqəyə
girən
sözlərdən
birinin
digərinə
tabe
olmasım,
onu
aydmlaşdırmasım, izah etməsini, ... bir sözlə, ona xidmət
etməsini tələb edir. Deməli, tabelilik əlaqəsində bir söz aparıcı,
tabeedici söz, o biri söz tabe olan, izah edən, aydınlaşdıran, asılı
söz olur; məsələn:
Kül tigin ol süQüsdə otuz yaşayur erti (KT
şm 2) «Kül tigin o döyüşdə otuz yaşında idi» cümləsində belə
tabelilik əlaqəsi olduğunu göstərmək olar:
8
Kül tigin
+
yaşayur erti
süqüsdə otuz
t
ol
Müasir türk dillərində olduğu kimi, qədim türk yazısı
abidələrinin dilində də ifadə forma və vasitələrindən asılı olaraq
tabelilik əlaqəsinin üç tipi mövcud olmuşdur: 1) yanaşma
əlaqəsi, 2) idarə əlaqəsi, 3) uzlaşma əlaqəsi.
YANAŞMA ƏLAQƏSİ
Dilçilik elmində belə bir fikir mövcudur ki, dünya dilləri
(o cümlədən türk dilləri) analitiklikdən sintetikliyə doğru
inkişaf edir. Bu fikri əsas götürsək, onda deyə bilərik ki, türk
dillərində tabelilik əlaqəsinin yanaşma tipi, yəni heç bir
morfoloji əlamət (şəkilçi) qəbul etmədən iki sözün yanaşması
ilə əmələ gələn tabelilik əlaqəsi onun digər iki tipindən (idarə
və uzlaşma) daha qədimdir. Qədim türk yazısı abidələrinin dili
ilə müasir türk dillərini müqayisə etsək, iki fakt burni aydın
sübut edir:
1. Müasir türk dillərinə nisbətən qədim türk yazısı abidə
lərinin dilində yanaşma əlaqəsi, idarə və uzlaşma əlaqələrinə
nisbətən, daha geniş
inkişaf etmişdir, daha rəngarəngdir.
2. Müasir türk dillərində idarə əlaqəsi ilə yaranan bir sıra
ismi birləşmələr (məsələn: ikinci növ təyini söz birləşmələri)
qədim türk yazısı abidələrinin dilində yanaşma əlaqəsi ilə
əmələ gəlir. Məlum olduğu kimi, müasir türk dillərində ikinci
növ təyini söz birləşməsinin birinci komponenti şəkilçisiz
(qeyri-müəyyən yiyəlik halda) işlənsə də ikinci komponenti
mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir. Müasir türk dillərində bu
şəkildə işlənən ikinci növ təyini söz birləşmələrinin bir qismi,
9