Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru



Yüklə 120 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/118
tarix22.11.2017
ölçüsü120 Kb.
#11459
növüYazi
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   118

2. 
Qeyri-predikativ  əlaqədə  sözlər  arasında  xəbərlik 
münasibəti  olmur.  Sözlər  arasında  qeyri-predikativ  əlaqənin üç 
tipi məlumdur:
a)  Obyektiv  əlaqə  -   buna  bəzən  tamamlıq  əlaqəsi  də 
deyilir. Obyekt əlaqəsində təyinedici söz tamamlıq olur və təyin 
etdiyi sözün obyektini  bildirir;  məsələn:  taş  tokı  (KT с  13)  «daş 
toxu»,  taşka  ur (КТ с  11)  «daşı vur», ağı bir (КТ c  7)  «hədiyyə 
ver»,  balbal tik (KT ş  25)  «balbal  qoy»,  ilin  al (KT  ş  36)  «elini 
al» və s.
b)  Atributiv  əlaqə  -   buna  təyini  əlaqə  də  deyilir.  Bu 
əlaqədə  təyinedici  üzv  atribut  (təyin)  olur.  Bu  əlaqədə 
təyinedici  söz  cümlənin  feli  xəbərindən  başqa  bütün  digər 
üzvlərini  təyin  edir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
atributiv  əlaqə  özünü  ən  çox  birinci  növ  ismi  (təyini)  söz 
birləşmələrinin tərəfləri arasında göstərir;  məsələn:  Təmir kapığ 
(KT c 4)  «Dəmir qapı», yetirıç ay (O  12) «yeddinci ay», bu bitig 
(KT c  13)  «bu  yazı», kötjültəki sab (KT c  12)  «könüldəki  söz», 
yımşak  ağı  (KT  c  5)  «yumşaq  hədiyyə»,  əlig yıl (KT ş  8)  «əlli 
il»,  süçig  sab  (KT  c  5)  «şirin  söz»,  sarığ  altun  (T  48)  «san 
qızıl»,  örülj  kümüş  (T  48)  «parlaq  gümüş»,  səmiz  buka  (T  5) 
«kök buğa» və s.
c)  Relyativ  əlaqədə  təyinedici  üzv,  əsasən,  fellə  ifadə 
edilmiş üzvün (sözün) əlamətlərini göstərir; məsələn: tükəti esid 
(KT  c  1)  «tükənincə  dinlə»,  katığdı  tiljlə  (KT  c  2)  «möhkəm 
dinlə», yağru kon  (KT  c  5)  «yaxın  yerləş», yablak etmiş  erinç 
(KT c  5)  «pis  imiş»,  onlayu  təg (KT z  36) «sürətlə  hücum  et» 
və s.
Xarici  (formal)  əlaqələr  qrammatik  əlaqələr  adlanır. 
Dilçilik  ədəbiyyatında  buna  çox  vaxt  sintaktik  əlaqələr  də 
deyilir.  Sintaktik  əlaqə,  müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi, 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  iki  formada  təzahür 
edir:  1) tabesizlik əlaqəsi, 2) tabelilik əlaqəsi.
TABESİZLİK ƏLAQƏSİ
Tabesizlik  əlaqəsi  məna  və  qrammatik baxımdan  əlaqəli 
olan,  lakin  bir-birindən  asılı  olmayan,  biri  digərinə  tabe
6
olmayan,  bərabərhüquqlu  sözlər  və  cümlələr  arasında  təzahür 
edir.
Qədim  türk  yazısı  abaidələrinin  dilində  tabesizlik 
əlaqəsinin işlənməsinin aşağıdakı tiplərinə rast gəlmək olar:
1.  Həmcins  mübtədalar  arasında:  Kisi  oğlınta  üzə  eçüm- 
apam  Bumın  kağan,  İstəmi  kağan  olurmıs  (KT  ş  1)  «İnsan 
oğlunun  üzərində  əcdadım  Bumın  xaqan,  İstəmi  xaqan  otur­
muş».
2.  Həmcins  xəbərlər  arasında:  Eçümiz-apamız  Bumın  ka­
ğan  tort  bulutjığ kısmıs,  yığmış,  yaymış,  basmıs (O  1)  «Əcdadı­
mız  Bumm  xaqan  dörd  tərəfi  sıxışdırmış,  yığmış,  yaymış, 
basmış».
3.  Həmcins tamamlıqlar arasında:... katjım İltəris kağanığ, 
ögim  İlbilgə katunığ te/Jri töpəsintə tutıp yögərü kötürmis erinç 
(KT  ş  11)  «...  atam  İltəris  xaqanı,  anam  İlbilgə  xatunu  tanrı 
təpəsində tutub yuxarı götürmüş».
4.  Həmcins  təyinlər  arasında:  İçrə  aşsız,  taşra  torısız, 
yabız,  yablak bodunka  üzə  olurtım  (KT  ş  26)  «Qamı  ac,  üstü 
çılpaq, qorxaq və nankor xalqın üzərində (xaqan) oturdum».
5. Həmcins zərfliklər arasında: İlgərü Kadırkan yışka təgi, 
kirü  Təmir  kapığka  təgi  konlurmış  (KT  ş  2)  «Şərqə  Kadırkan 
meşəli dağlarına kimi, qərbə Dəmir qapıya kimi yerləşdirmiş».
6. Həmcins xitablar arasında:...ulayu iniyigünim,  oğlanan, 
biriki  oğuşım,  bodunım  biriyə  şad  apıt-bəglər,  yıraya  tarkan 
buyuruk bəglər,  otuz ...  tokuz oğuz bəgləri,  bodunı.  bu sabımın 
edgüti esid.  katığdı tiljlə (KT c  1-2) «Məndən sonra duran kiçik 
qardaş  və  qohumlarım,  oğlanım,  birləşmiş  qəbiləm,  xalqım, 
sağdakı  şad  və  apa  bəylər,  soldakı  tarkan  və  buyuruq  bəylər, 
otuz  ...  doqquz  oğuz  bəyləri,  xalqı,  bu  sözünü  yaxşıca  eşit, 
möhkəmcə dinlə».
7.  Qoşa  sözlərin  komponentləri  arasmda:  Kisi oğlınta üzə 
eçim-apam Bumın kağan.  İstəmi kağan olurmıs (KT ş  1) «İnsan 
oğlunun  üzərində  əcdadım  Bumm  xaqan,  İstəmi  xaqan  (taxta) 
oturmuş».
8.  Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  komponentləri  arasında: 
Eçim kağan birlə ilgərü Yaşıl ügüz Şantu/Jyazına təgi sülədimiz,
7


kurığaru  Təmir  kapığka  təgi  sülədimiz,  Kögmən  aşa  kırkız 
yeriQə  təgi  sülədimiz  (KT  ş  17)  «Əmim  xaqan  ilə  şərqə  Yaşıl 
çay  Şandun düzünə  təgi  qoşun çəkdik, qərbə Dəmir qapıya təki 
qoşun  çəkdik,  Kögmən  (dağlarım)  aşaraq  qırğız  yerinə  təki 
qoşun çəkdik».
Tabesizlik  əlaqəsi  üçün  xüsusi  qrammatik  əlamətlər 
yoxdur.  Bu  əlaqə  sadalayıcı  intonasiya,  yaxud  tabesizlik  bağ- 
layıcılan  ilə  yaradılır.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
bağlayıcılar,  o cümlədən  tabesizlik bağlayıcıları  yox  dərəcəsin­
dədir.  Buna  baxmayaraq,  bu  dildə  tabesizlik  bağlayıcıları 
vasitəsilə ifadə edilən  tabesizlik əlaqəsinin  işlənməsinə  də rast 
gəlmək olar; məsələn: Kün yəmə,  tünyəm əyelü bardımız (T 27) 
«Gündüz də, gecə də yel kimi getdik».
TABBLİLİK ƏLAQƏSİ
Sözlərin  sadəcə  yanaşması,  birinin  digərindən  asılı 
olmadan  onun  yanında  durması  ilə  cümlə  qurmaq,  fikir  ifadə 
etmək  mümkün  deyildir.  Buna  görə  də  dünyanın  bütün 
dillərində olduğu kimi, qədim türk yazısı abidələrinin dilində də 
cümlə  qurmaq  üçün bir söz digərindən  asılı  olur,  ona tabe olur. 
Dilçilik  ədəbiyyatında  buna  tabelilik  əlaqəsi  deyilir.  Müasir 
dillərdə  olduğu  kimi,  qədim  türk  qəbilələrinin  dilində  də 
tabelilik əlaqəsi  geniş yayılmışdır.  Bu  əlaqə  söz birləşmələrinin 
tərəfləri,  cümlənin  həmcins  olmayan  bütün  üzvləri,  habelə 
tabeli  mürəkkəb  cümlənin  komponentləri  (baş  və  budaq 
cümlələr)  arasında  işlənir.  Tabelilik  əlaqəsi  sintaktik  əlaqəyə 
girən 
sözlərdən 
birinin 
digərinə 
tabe 
olmasım, 
onu 
aydmlaşdırmasım,  izah  etməsini,  ...  bir  sözlə,  ona  xidmət 
etməsini  tələb edir. Deməli,  tabelilik əlaqəsində bir söz aparıcı, 
tabeedici söz, o biri söz tabe olan,  izah edən, aydınlaşdıran, asılı 
söz olur;  məsələn:  Kül  tigin  ol süQüsdə  otuz yaşayur erti  (KT 
şm  2)  «Kül  tigin  o  döyüşdə  otuz  yaşında idi»  cümləsində  belə 
tabelilik əlaqəsi olduğunu göstərmək olar:
8
Kül tigin 
+
yaşayur erti
süqüsdə otuz
t
ol
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində də ifadə forma və vasitələrindən asılı olaraq 
tabelilik  əlaqəsinin  üç  tipi  mövcud  olmuşdur:  1)  yanaşma 
əlaqəsi, 2) idarə əlaqəsi, 3) uzlaşma əlaqəsi.
YANAŞMA ƏLAQƏSİ
Dilçilik elmində  belə  bir  fikir mövcudur  ki,  dünya dilləri 
(o  cümlədən  türk  dilləri)  analitiklikdən  sintetikliyə  doğru 
inkişaf edir.  Bu  fikri  əsas  götürsək,  onda  deyə  bilərik ki,  türk 
dillərində  tabelilik  əlaqəsinin  yanaşma  tipi,  yəni  heç  bir 
morfoloji  əlamət  (şəkilçi)  qəbul  etmədən  iki  sözün  yanaşması 
ilə  əmələ  gələn tabelilik əlaqəsi onun digər iki tipindən (idarə 
və  uzlaşma) daha qədimdir.  Qədim türk yazısı abidələrinin dili 
ilə  müasir  türk  dillərini  müqayisə  etsək,  iki  fakt  burni  aydın 
sübut edir:
1.  Müasir türk dillərinə nisbətən qədim türk yazısı abidə­
lərinin  dilində  yanaşma  əlaqəsi,  idarə  və  uzlaşma  əlaqələrinə 
nisbətən, daha geniş inkişaf etmişdir, daha rəngarəngdir.
2.  Müasir türk dillərində  idarə əlaqəsi  ilə yaranan bir sıra 
ismi  birləşmələr  (məsələn:  ikinci  növ  təyini  söz  birləşmələri) 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yanaşma  əlaqəsi  ilə 
əmələ  gəlir.  Məlum  olduğu  kimi,  müasir türk  dillərində  ikinci 
növ  təyini  söz  birləşməsinin  birinci  komponenti  şəkilçisiz 
(qeyri-müəyyən  yiyəlik  halda)  işlənsə  də  ikinci  komponenti 
mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edir.  Müasir  türk  dillərində  bu 
şəkildə  işlənən  ikinci  növ  təyini  söz birləşmələrinin bir qismi,
9


Yüklə 120 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   118




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə