Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru



Yüklə 120 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/118
tarix22.11.2017
ölçüsü120 Kb.
#11459
növüYazi
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   118

tək-tək  halda  yox,  struktur  halda,  birinci  növ  təyini  söz 
birləşməsi  kimi  işlənir,  yəni  idarə  əlaqəsi  ilə  yox,  yanaşma 
əlaqəsi ilə ifadə edilir:
a) Birinci tərəfi xalqın adı, ikinci tərəfi bodun «xalq» sözü 
ilə  düzələn  birləşmələr,  müasir  türk  dillərindən  fərqli  olaraq, 
idarə  əlaqəsi  ilə  deyil,  yanaşma əlaqəsi  ilə  ifadə  edilir:  tabğaç 
bodun  (KT  ç  4)  «tabğaç  xalqı»,  oğuz  bodun  (KT  ş  14)  «oğuz 
xalqı», izgil bodun (KT şm  3)  «izgil  xalqı», ediz bodun (KT şm
6)  «ediz  xalqı»,  çik bodun  (BK  ş  26)  «çik  xalqı»,  türk bodun 
(KT  ş  1)  «türk  xalqı»,  tokuz  oğuz  bodun  (KT  ş  14)  «doqquz 
oğuz xalqı» və s.
b)  Birinci komponenti  xalq adı,  ikinci komponenti  vəzifə, 
rütbə  bildirən  sözlə  ifadə edilən  təyini  söz birləşmələri  müasir 
türk  dillərində  idarə,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
yanaşma  əlaqəsi  ilə  əmələ  gəlir:  türk  kağan  (KT  c  2)  «türk 
xaqanı»,  kırkız kağan  (KT  ş  25)  «qırğız xaqanı»,  tarduş şad (T
41)  «tarduş şadı»,  türk bəylər  (KT ş  17)  «türk bəyləri»,  tabğaç 
kağan  (KT ş 7) «tabğaç xaqanı», türgis kağan (KT ş  18) «türgiş 
xaqanı»,  tabğaç  Of) tutuk (KT  ş  31)  «tabğaç  On  tutuku»,  on  ok 
kağan (T  19) «on ox xaqanı» və s.
c)  Birinci  tərəfi  toponim,  ikinci  tərəfi  yir  «yer»,  yış 
«meşəli  dağ»,  yazı  «düzən»,  ügüz  «çay»,  tağ  «dağ»  və  s. 
sözlərlə  ifadə  edilən  ismi  birləşmələr  müasir  türk  dillərində 
idarə,  qədim  türk  abidələrinin  dilində  yanaşma  əlaqəsi  ilə 
düzəlir:  Mağı  kurqan  (KT  şm  8)  «Mağı  kurqanı»,  Şantuf) yazı 
(KT  c  3)  «Şandun  düzü»,  Yinçü  ügüz  (KT  c  3)  «İnci  çayı», 
Kadırkan yış  (KT  ş  2)  «Kadırkan  meşəli  dağları»,  Kögmən yer 
(KT  ş  20)  «Kögmən  yeri»,  Kögmən  sub  (KT  ş  20)  «Kögmən 
suyu»,  Betjlügək tağ (T  44)  «Benlügək  dağı»,  SantutJ balık  (T
18)  «Şandun şəhəri» və s.
ç)  Birinci  tərəfi  heyvan  adı,  ikinci  tərəfi y ıl «il»  sözü  ilə 
ifadə  edilən  söz  birləşmələri  idarə  əlaqəsi  ilə  yox,  yanaşma 
əlaqəsi ilə yaranır: köğyıl  (MÇ 20) «qoyun ili», takığuyıl (MÇ
10)  «toyuq ili», lü iytl (O  12) «əjdaha ili», tabışğan yıl (MÇ  20) 
«dovşan ili»,  bars yıl (KT ş 20) «bars ili», lağzın y ıl (BK c  10)
10
«donuz ili», biçin y ıl (KT  şm ş) «meymun ili», yılan yıl (HT 7) 
«ilan ili», ıty ıl (BK c  10) «it ili».
d) 
Birinci komponenti rütbə,  fəxri ad bildirən sözlə, ikinci 
komponenti at «ad» sözü ilə ifadə edilən söz birləşmələri idarə 
əlaqəsi ilə deyil, yanaşma əlaqəsi ilə əmələ gəlir: kağan at (KT 
ş  20)  «xaqan adı»,  ə r at (KT ş  11)  «ər adı», şad at (O 6) «şad 
adı» və s.
Yanaşma  əlaqəsinin  yaranmasında  heç  bir  formal 
qrammatik  əlamət,  şəkilçi  iştirak  etmir,  iki  söz  yalnız  tutduğu 
mövqeyə,  sırasına  görə  tabelilik əlaqəsinə girir.  Adətən,  sıraca 
birinci  gələn  söz  ikinci  gələn  sözə tabe  olur.  Yanaşma əlaqəsi 
ilə  düzələn  söz  birləşmələrinin  birinci  tərəfi,  tabe  tərəfi 
yanaşan,  ikinci  tərəfi,  tabe  edən  tərəfi  yanaşılan  söz  adlanır. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yanaşma  əlaqəsi  iki 
məqamda  təzahür  edir:  a)  həm  yanaşan  söz,  həm də  yanaşılan 
söz  adlarla  ifadə  edilir;  b)  yanaşan  söz  müxtəlif nitq  hissələri 
(əsasən, sifət və zərf) ilə, yanaşılan söz fellə ifadə edilir. Birinci 
hal  özünü  ismi  birləşmələrdə  -   təyinlə  təyinedilən  arasında, 
ikinci  hal  feli  birləşmələrdə  -  zərfliklə  fellə  ifadə  edilmiş  üzv 
arasında göstərir.
Yanaşma  əlaqəsində  sözlərin  yanaşı  durması  əsasdır:  alp 
kağan (KT ş 3) «alp xaqan», yetinç ay (KT şm ş) «yeddinci ay», 
yeti  ərən  (O  5)  «yeddi  ərən»,  sarığ altun  (T 48)  «san qızıl»,  ol 
süljüs  (KT  şm  2)  «o  döyüş»,  kamuğ  balık  (O  9)  «bütün 
şəhərlər» və s.
Lakin  yanaşma  əlaqəsində  sözlər  bir-birindən  uzaqda  da 
ola  bilər;  məsələn:  Kün yəmə,  tün yəmə yelü  bardımız  (T  27) 
«Gündüz də, gecə do yel kimi getdik» cümləsində kün «gündüz» 
və  tün  «gecə»  sözləri  ilə  bardımız  «getdik»  sözü  arasında, 
...ilgərü  Yaşıl ügüz ŞantuQyazıka  təgi sülədimiz (KT ş  17)  «... 
irəli  Yaşıl  çay  Şandun  düzünə  təki  qoşun  çəkdik»  cümləsində 
isə  ilgərü  «irəli»  sözü  ilə  sülədimiz  «qoşun  çəkdik»  sözü 
arasında  yanaşma  əlaqəsi  olmasına  baxmayaraq,  həmin  sözlər 
bir-birindən  aralı  durmuşdur.  Bu  baxımdan  yanaşma  əlaqəsinin 
iki növü vardır:  1) tam yanaşma; 2) tam olmayan yanaşmı.
11


1.  Tam  yanaşma.  Belə  yanaşma  əlaqəsində  yanaşan 
sözlər  arasında  ya  heç  bir  söz  işlənmir,  ya da  yanaşan  sözlərin  . 
arasına  yanaşılan  sözlə  yanaşma  əlaqəsi  olan  sözlər  girir.  Türk 
dillərində gözlənilən qanuna görə,  məsələn,  isimlə ifadə edilən 
tabeedici  sözə  sifət,  say  və  əvəzliklə  ifadə  edilən  tabe  sözlər 
eyni  zamanda  yanaşırsa,  onda  isimdən  bilavasitə  əvvəl  sifət, 
ondan  əvvəl  say,  saydan  əvvəl  isə  əvəzlik  işənilməlidir; 
məsələn:  bu  üç qırmızı qərənfil.  Yanaşan sözlərin bundan başqa 
hər  cür  sırası  türk  dilləri  üçün  qeyri-məqbuldur.  Tam  yanaşma 
əlaqəsi  təyinlə  təyinlənən  arasında  işlənir və  əsasən  təyini  söz 
birləşmələrinin arasında özünü göstərir.
2.  Tam  olmayan  yanaşma.  Tam  olmayan  yanaşmada 
yanaşan  sözlərin  arasına  bu  sözlərlə  yanaşma  əlaqəsində 
olmayan sözlər də daxil ola bilər.  Qədim türk yazısı abidələrinin 
dilində  tam  olmayan  yanaşma  özünü  ən  çox  yer  və  zaman 
zərflikləri  ilə  cümlənin  feli  xəbəri  arasında  göstərir;  məsələn: 
An ta kisrə  Yer Baytrku  Uluğ İrkin yağı boltı  (KT ş  34) «Ondan 
sonra  Yer  Bayırku(lu)  Ulu  İrkin  yağı  oldu».  İlgərü  ŞantuQ. 
yazıka  təgi  sül&dim  (КТ  c  3)  «İrəli  Şandun  düzünə  təki  qoşun 
çəkdim» ve s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tam  olmayan 
yanaşma  əlaqəsi  ilə  düzələn  söz  birləşmələrinə  sıx-sıx  rast 
gəlmək olur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tam  yanaşma 
əlaqəsi  komponentləri  müxtəlif nitq  hissələri  ilə  ifadə  edilmiş 
söz  birləşmələrində  özünü  göstərir.  Belə  söz  birləşmələrində 
birinci  tərəf  ikinci  tərəfi,  adətən,  əlamətinə,  keyfiyyətinə, 
sayına, sırasına, mənsubiyyətinə və s. görə təyin edir.
Tərəflərinin  hansı  nitq  hissəsi  ilə  ifadə  edilməsi  baxı­
mından yanaşması əlaqəsini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1. 
İsmin  ismə  yanaşması.  Yuxarıda  göstərildiyi  kimi, 
müasir türk dillərində  idarə əlaqəsi  ilə  ifadə edilən  bir sıra söz 
birləşməsi  qədim  tüık  yazısı  abidələrinin  dilində  yanaşma 
əlaqəsi  ilə  ifadə  edilir.  Bundan  başqa,  müasir  türk  dillərində 
olduğu kimi, qədim tüık yazısı abidələrinin dilində də atributiv 
isimlər  isimlərə  yanaşıb  onları  (ən  çox)  material  baxımından
12
(çox  vaxt  məcazi  mənada)  təyin  edir:  Təmir  kapığ  (КТ  c  4) 
«Dəmir qapı», Bökli çöl (KT ş 4) «Böklü çöl».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  isim  ismə  qoşma 
vasitəsilə də yanaşır:  Umay təg ögim katun kutıQa inim Kül tigin 
ər  at  bultı  (KT  ş  31)  «Umay  təki  anam  xatun  bəxtinə  kiçik 
qardaşım Kül tigin igid adı tapdı».
2.  İsimlə  hərəkət  adı  arasında  yanaşma  əlaqəsi 
mövcuddur: kün toğsık (KT c 2) «gün doğuş», kün  batsık (KT c
2)  «gün batan».
3.  İsimlə  zərf  arasında  yanaşma  əlaqəsi  olur:  kün 
ortusıfjaru  (KT  c  2)  «gün  ortasına»,  tün  ortusıQaru  (KT  c  2) 
«gecə ortasına».
4.  Sifətin müxtəlif nitq hissələrinə yanaşması. Sifətin əsas 
vəzifəsi  özündən  sonra  gələn  adlara  yanaşıb  onları  müxtəlif 
baxımdan təyin etməkdir.
a) Sifət ismə yanaşır, öz sifəti ik xüsusiyyətini tam saxlayır 
və  yanaşdığı  ismi  müxtəlif  baxımdan  təyin  edir.  Müasir  tüık 
dillərində olduğu kimi, qədim türk yazısı abidələrinin dilində də 
sifətin ismə yanaşması inkişaf etmişdir. Bilgə xaqan abidəsindən 
gətirilən yarımçıq cümlə bunu  sübut edir:  ...sanğ altunın,  örürj 
kümüşin,  hrğağhğ  kutayın,  əkinlig  isigitin,  Özlək atm,  adğırm. 
kara kisin, kök tiyinin türkimə,  bodunıma kazğanu birtim (KTşm 
11-12) «...san qızılım, parlaq gümüşünü, qıraqlı  ipəyini, əkinlik 
taxılını, cins at və ayğırını, qara samurunu, göy dələsini türkimə, 
xalqıma qazandım».
b)  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bezmi  bir  sifət 
digər  sifətə  yanaşıb  onu  təyin  edir:  turuk  bukalı  (T  5)  «anq 
buğalı», səmiz bukalı (T 5) «kök buğalı».
5.  Sayın  müxtəlif növləri  isim,  sifət  və  zərflərə  yanaşır, 
onları təyin edir.
a) 
Miqdar  saylan  İsimlərə  yanaşır:  tort  bulutj  (KTş  2) 
«dörd tərəf», üç kunkan (KTş 4) «üç kunkan»,  otuz tatar (KTş
4)  «otuz tatar», səkiz yaş (KTş 36) «səkkiz yaş», yetmiş ər (KTş 
12) «yetmiş igid», yetiyüz ər (KTş 13) «yeddi yüz igid» və s.
13


Yüklə 120 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   118




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə