3. Qarşıdurma bildirən sürjiiş «döyüşmək», yaQıl
«yanılmaq», «səhv etmək», karış «düşmənçilik etmək» və s.
fellərlə; məsələn: İltəris kağan bilig esin üçün, alpın üçün
Tabğaçka yeli yegirmi süQüsdi, Kıtayka yeti süQüsdi, Oğuzka bis
süQüsdi (T 48-49) «İltəris xaqan bilik sahibi olduğu üçün, cəsur
olduğu üçün Tabğaça qarşı on yeddi dəfə döyüşdü, Kıtaya qarşı
yeddi dəfə döyüşdü, Oğuza qarşı beş dəfə döyüşdü». Bir kisi
yaljılsar, oğuşı, bodum bisükiQə təgi kıdmaz ermiş (КТ c 6) «Bir
adam
yanılsa
idi,
qəbiləsi,
xalqı
son
nəfərinədək
doğranmazmış».
4. Toxunma bildirən təg «dəymək, çatmaq», opla «hücum
etmək», yet «yetmək, çatmaq», yabış «yapışmaq», yak
«yaxınlaşmaq» və s. fellərlə; məsələn: Tüpütkə kiçig təgmədim
(КТ c 3) «Tibetə azacıq çatmadım». Alp ər biziQə təgmis erti
(KT ş 40) «İgid döyüşçülər bizə hücum etmişdi». Yağıka yal Qus
oplayu təgip, opulu kirip özü kısğa kərgək boltı (KÇ 23)
«Yağıya yalqız sürətlə hücum edib, arasına girib özü qısa həlak
oldu». ...anta Bükəgiikə yetdim (MÇ 13) «... onda Bükəgükə
çatdım».
5. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində vasitəsiz
tamamlıq tələb edən fellər də vasitəsiz tamamlıqla yanaşı,
yönlük halda işlənən vasitəli tamamlığı da idarə edir, lakin bu
halda təkcə vasitəsiz tamamlıq təsirə məruz qalır; vasitəli
tamamlıq bilavasitə təsirə məruz qalmır; məsələn: Kimkə ilig
kazğanur mən? (KT ş 9) «Kimə el qazanıram?» Tabğaç kağanka •
ilin, törüsin alı birmis (KT ş 8) «Tabğaç xaqanma elini,
qanununu almış». Çik bodunka tutuk birtim (MÇ 26) «Çik
xalqına tutuk verdim».
II.
Yönlük halda işlənən yer zərfliyinin fellə idarəsi.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük halda işlənən
sözlər cümlənin yer zərfliyi vəzifəsini də ifa edir. Yönlük hal
şəkilçisi, əsasən, yer məfhumu bildirən sözlərə artırıldıqda və
bu sözlər kimə, nəyə suallarına yox, haraya sualına cavab
verdikdə cümlənin yer zərfliyi olur, cümlənin feli xəbəri
tərəfindən idarə olunur; məsələn: İlgərü kün toğsı/ca, birigərü
kün ortusıQaru,kurığaru kün batsıkıQa, yırığaru tün ortusıQaru -
22
anta içrəJci bodun кор ma Qa körür (KT c 2) «İrəli gündoğana,
cənuba günortaya, qərbə günbatana, şimala gecəyarıya - bu
qədər yerin içindəki xalq bütünlüklə mənə tabedir». ... bəriyə
Tabğaçka, yıraya yışka təgi alp ərin balbal kısdı (O 2-3) «...
cənuba Tabğaça, şimala meşəli dağlara təki igid döyüşçülərini
balbal qoydu». ÖQrə Kıtayda, bəriyə Tabğaçda, kurıya
Kurdanta, yıraya Oğuzda iki-üç biQ sümüz.kəltəçimiz (T 14)
«Şərqə Kıtayda, cənuba Tabğaçda, qərbə Kurdanda, şimalda
Oğuzda iki-üç min qoşunuq, gələsiyik». Tokuz oğuz bodun üzə
kağan olurtı (T 9) «Doqquz oğuz xalqının üzərində xaqan
oturdu».
Ш. Yönlük halda işlənən zaman zərfliyinin fellə idarəsi.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində zaman, vaxt anlayışı
bildirən sözlər yönlük hal şəkilçisi qəbul etdikdə cümlədə
zaman zərfliyi vəzifəsində işlənir və cümlənin feli xəbəri
tərəfindən idarə edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim türk
abidələrinin dilində yönlük hal şəkilçili yer zərfliklərinə
nisbətən yönlük hal şəkilçili zaman zərflikləri daha məhsuldar
işlənir; məsələn: Tetjri təg, teQridə bolmış türk bilgə kağan bu
ödkə olurtım (KT c 1) «Tanrı tək göylərdə doğulmuş türk
müdrik xaqanı bu vaxt (taxta) oturdum». Koy yılka yorıdım (MÇ
9) «Qoyun ilində yürüş etdim». Yazı Qa oğuz tapa sülədim (BK ş
31-32) «Yazda oğuzlara qarşı qoşun çəkdim». Bir otuz yaşıQa
Çaça səQünkə süQüşdimiz (KT ş 32) «İyirmi bir yaşında Çaça
sənünlə döyüşdük». Yeti yegirmi yaşıma ta Qut tapa sülədim (BK
ş 24) «On yeddi yaşımda tanqutlara qarşı qoşun çəkdim». Ol
yılka türgis tapa Altun yışığ aşa, Ertis ügüzig keçə yorıdım (BK
ş 27) «Həmin ildə türgişlərə qarşı Altun meşəli dağlarını aşaraq,
İrtış çayını keçərək yürüş etdim». Kül tigin koy yılka yeti
yegirmikə uçdı, tokuzınç ay yiti otuzka yoğ ertürtimiz (KT şm ş)
«Kül tigin qoyun ilində ayın on yeddisində vəfat etdi,
doqquzuncu ayın iyirmi yeddisində dəfn etdirdik».
IV. Qoşmalı yönük halın fellə idarəsi. Qədim türk yazısı
abidələrinin dilində fellər yönlük halda duran və qoşma ilə
işlənən sözləri də idarə edir. Qədim türk qəbilələrinin dilində
yönlük halda olan sözlərlə, əsasən, təgi, təg «təki, kimi» və
23
tapa «tərəfə, qarşı» qoşmaları işlənir. Qoşma ilə işlənən yönlük
halda duran sözlər qədim türk yazısı abidələrinin dilində
cümlənin yer zərfliyi vəzifəsində çıxış edir; məsələn: Bunça
yirkə təgi yorıtdım (КТ
c 4) «Bu qədər yerə təki qoşun
yürütdüm». ...Yinçü ügüzig keçə Təmir kapığka təgi sülədim
(KT c 3-4) «... İnci çayını keçərək Dəmir qapıya təki qoşun
çəkdim». Eçim kağan birlə ilgərü Yaşıl ügüz Şantutjyazıka təgi
sülədimiz, kurığaru Təmir kapığka təgi sülədimiz, Kögmən aşa
kırkız yeriQə təgi sülədimiz (KT ş 17) «Əmim xaqan ilə şərqə
Yaşıl çay Şandun düzünə təki qoşun çəkdik, qərbə Dəmir
qapıya təki qoşun çəkdik, Kögmən (dağlarını) aşaraq qırğız
yerinə təki qoşun çəkdik». Bodurıığ igidiyin tiyin yırığaru oğuz
bodun tapa, ilgərü kıta$, tatabı bodun tapa, birigərü Tabğaç
tapa uluğ sü eki yegirmi sülədim (KT ş 28). «Xalqı yüksəldim
deyə şimala - oğuz xalqına qarşı, şərqə - kıtay və tatabı
xalqlarına qarşı, cənuba - Tabğaça qarşı böyük qoşunla on iki
(dəfə) qoşun çəkdim». Altı çub soğdak tapa sülədimiz (KT ş 31)
«Altı tayfalı Soğdaya qarşı qoşun çəkdik». Yazırja oğuz tapa
sülədim (BK ş 31-32) «Yazda oğuzlara qarşı qoşun çəkdim».
İstiqamət halının idarəsi. Qədim türk yazısı abidələrinin
dilində
istiqamət
halında
duran
söz
işin,
hərəkətin
istiqamətləndiyi, yönəldiyi məkanı, obyekti bildirir və -ğaru, -
gərü, mənsubiyyət şəkilçili sözlərə isə -rjaru, -fjərü şəkilçilərini
artırmaqla əmələ gəlir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -
rjaru, -tprü şəkilçisinin son saitinin düşdüyü variantın da (-(far,
-(fər şəklində) işləndiyinə təsadüf edilir. Bundan başqa,
türkoloji ədəbəiyyatda -ra, -rə və -ru, -rü şəkilçilərinin də
istiqamət halı əmələ gətirdiyi göstərilir. Müasir türk dillərində
olduğu kimi, qədim türk yazısı abidələrinin dilində də istiqamət
halında işlənən söz təsirsiz fel tərəfindən idarə olunur.
Qədim türk yazısı abidələri dilinin tədqiqinə həsr edilmiş
əsərlərdə istiqamət halında duran sözlərin cümlədə yalnız yer
zərfliyi vəzifəsi ifa etdiyi göstərilir. Lakin abidələrin dilində
istiqamət halmda duran söz cümlədə yer zərfliyi ilə yanaşı
vşsitəli tamamlıq və zaman zərfliyi vəzifələrində də işlənir.
24
I. İstiqamət halmda işlənən tamamlığın fellə idarəsi.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində işin, hərəkətin istiqa
mətləndiyi istiqamət halmda işlənən söz yer, məkan anlayışı
deyil, obyekt, predmet bildirirsə, həmin söz cümlənin yer
zərfliyi deyil, vasitəli tamamhğı vəzifəsini yerinə yetirir. Belə
söz cümlədə vasitəsiz tamamlıq mövcud olmadıqda təsirsiz, va-
sitəsiz tamamlıq mövcud olmadıqda təsirli fellərlə idarə edilir;
məsələn: A (far körü bilitj (KT c 11) «Ona baxaraq bilin». A (far
adınçığ bark yaraturtım (KT c 12) «Ona adına layiq sərdabə
yaratdırdım». Ö/Jrə türk kağanğaru süləlim, - timis, - a (faru
süləməsər, kaç nə() ersər, ol bizni... ölürtəçi кйк (T 20-21)
«Şərqə - türk xaqanma qarşı qoşun çəkək, - demiş, - ona qarşı
qoşun çəkməsək, - hər necə olsa, o bizi... əlbəttə, öldürəcək».
Tabğaçğaru Kunt sərjünig ıdmış (T 9) «Tabğaça Kum sənünü
göndərmiş». Bögü kağan bafjaru ança ayıdmış (T 34) «Bögü
xaqan mənə elə demiş».
II. İstiqamət halmda işlənən yer zəfrliyinin fellə idarəsi.
İstiqamət halmda işlənən və yer, istiqamət anlayışı ifadə edən
sözlər cümlənin yer zərfliyi olur. Adətən, belə sözlər təsirsiz
fellər tərəfindən idarə edilir.
1. -ğaru, -gərü şəkilçisi ilə: İlgərü kün toğsıka, birigərü
kün ortusınaru, kurığaru kün batsıkıtja, yırığaru tün ortusıQaru
anta içrəki bodun kop mafja körür (KT c 2) «Şərqə -
gündoğana, cənuba - gün ortasına, qərbə - günbatana, şimala -
gecə ortasına - onun içindəki xalqlar bütünlüklə mənə tabedir».
İlgərü, kurığaru süləp tirmiş (KT ş 12) «Şərqə, qərbə qoşun
çəkib toplamış». Mağı kurğan bşlap, yazı()a oğuzğaru sü
taşıkdımız (KT şm 8) «Mağı kurqanda qışlayıb yazda oğuzlara
qarşı qoşunla çıxdıq».
2. -rjaru, -ijərü şəkilçisi ilə: ...yeriQərü. subıffaru kontı
(BK ş 40) «...yerinə, suyuna yerləşdi».
3. -ru, -rü şəkilçisi ilə: ... kirü Təmir kapığka təgi kon-
turmıs (KT ş 2) «...qərbə Dəmir qapıya təki yerləşdirmiş».
...öltəçi bodunığ tirigrü igitim (KT ş 29) «...öləsi xalqı diriliyə
yüksəltdim». ...ebrü kəlürtim (BK ş 25) «...evə gətirdim».
25
Dostları ilə paylaş: |