Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

az ərin irtörü (K T ş 40)  «az döyüşçü ilə ayırıb» 
bödkə özim olunp  (BK ş 2)  «taxta özüm oturub»
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  təsirli  təsriflənməyən  fellər  qeyri- 
müstəqim obyekti də idarə edir: 
bödkə körigmə  (K Tc 11)  «taxta baxan» 
atjar körü  (K T c 11)  «ona baxaraq» 
ağısı Qa arturıp  (КТ c 6)  «hədiyyəsinə aldanıb» 
at üzə bintürə  (T  25)  «atlara mindirərək»
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  təsriflənməyən  təsirli  fellər  müstəqim 
obyekti  idarə  etdikdən  sonra  qeyri-müstəqim  obyekti  də  idarə 
edir;  bu zaman müstəqim obyekt bilavasitə  felin yanında durur, 
qeyri-müstəqim obyekti bildirən  söz  isə bir qədər aralı yerləşir; 
məsələn:  01 yılka türgis tapa Altun yışığ aşa (BK ş 27) «həmin 
ili  türkişlərə  qarşı Altun  meşəli  dağlarını  aşaraq»,  Önük yoğaru 
süyorıp (BK eş) «Önük yuxarı qoşun yürüdüb».
ADLARLA  İDARƏ  ƏLAQƏSİ
Adlarla  idarə  dedikdə  fel  olmayan bütün  nitq  hissələri  ilə 
idarə  nəzərdə  tutulur.  Müasir  türk  dillərində  isim,  sifət,  say, 
əvəzlik,  qismən  də  zərf  idarə  əlaqəsində  tabccdici  üzv  kimi 
çıxış  edir.  Müasir  türk  dillərində,  fellərlə  idarə  əlaqəsində 
olduğu  kimi,  1)  predikativ  söz  birləşmələrində,  2)  qeyri- 
predikativ  söz  birləşmələrində  adlarla  idarə  əlaqəsindən 
danışılır,  lakin  göstərilir  ki,  türk  dillərində  predikativ  söz 
birləşmələrində adlarla idarə çox zəif inkişaf etmişdir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  predikativ  söz 
birləşmələrində  adlarla idarə əlaqəsinə, demək olar ki,  təsadüf 
edilmir.
Qeyri-predikativ  söz  birləşmələrində  idarə  əlaqəsindən 
bəhs  edən  tədqiqatçılar  göstərirlər  ki,  türk  dillərində  adlar  və 
qismən, zərflər ismin yiyəlik, yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarını 
idarə  edir;  yiyəlik  halı  idarə  etməkdə  bu  nitq  hissələri  daha 
fəaldır.
34
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  oxşar  mənzə­
rəyə  rast  gəlinir.  İsmi  söz  birləşmələrində,  xüsusən  ikinci  və 
üçüncü  növ  təyini  söz  birləşmələrində  ikinci  komponent 
müəyyən  və  qeyri-müəyyən  yiyəlik  halda  işlənən  ismi  idarə 
edir:  tabğaç  bodun  sabı  (КТ  c  5)  «tabğaç  xalqının  sözü»,  türk 
töriisü (KT ş  13) «türk qanunu», kisi oğlı (KT ş  1) «insan oğlu», 
kağan  kutı  (BK  ş  35)  «xaqan  bəxti»,  Kögmən  yolı  (T  23) 
«Kögmən yolu», el ebi (MÇ  34) «el evi»,  adığıQ kamı (IB  10) 
«ayının qamı», çorıQ oğlı (KÇ  26) «çorun oğlu»,  toQuzun azığı 
(Ш  10)  «donuzun  köpək  dişi»,  bilgə  kağanıQ bodunı  (O  11) 
«müdrik xaqanın xalqı», Kül tiginiQaltum (KT cq) «Kül tiginin 
qızılı» və s.
Qədim  türk yazısı  abidələrinin dilində bəzən  idarə edilən 
yiyəlik hal -ıQ,  -iQ şəkilçisi ilə deyil, -ığ. -ig şəkilçisi ilə düzəlir; 
məsələn:  bodunığ  atı  (KT  ş  35)  «xalqın  adı»,  karlukığ tabarı 
(MÇ 29) «karlukun malı», karluhğ ebi (MÇ 29) «karhıkun evi», 
adğırığ udlıkı (KT ş 36) «ayğınn budu».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adların  yönlük, 
istiqamət  və  yerlik-çıxışlıq  hallarda duran  sözləri  idarə  etməsi 
hallarına da təsadüf edilir. Düzdür, müasir türk dillərində olduğu 
kimi, qədim türk yazısı abidələrinin dilində də bu hallarda duran 
sözlərin adlarla idarəsi zəif inkişaf etmişdir.
Yönlük  hal:  Üzə  teQri  кап  lui yılka  yetinç  ay  küçlik  alp 
kanağımda  adıralu  bardıQız  (0  12)  «Üstdə  tanrı  xan  əjdaha  ili 
yeddinci  ayda  güclü  alp  xaqanımdan  ayrılaraq  getdiniz».  Üzə 
kök  teQri,  asra yağız yir  kılıntukda  ekin  ara  kisi  oğlı  kılınmıs 
(KT  ş  1)  «Üstdə mavi  göy,  altda  qonur yer  yarandıqda ikisinin 
arasında  insan  oğlu  yaranmış».  ...  yabız  yablak  bodunka  üzə 
olurtım  (KT  ş  26)  «...qorxaq  və  zavallı  xalqın  üzərində 
oturdum».
İstiqamət  halı:  İçrə  aşsız,  taşri  tonsız,  yabız,  yablak 
bodunka üzə olurtım (KT ş 26) «Qamı ac, üstü donuz, qorxaq və 
zavallı  xalqın  üzərində  oturdum».  ...  asra yağız yir  kılıntukda 
...(KT ş  1)  «...  aşağıda qonur yer yarandıqda...»  Üzə teQri asra 
yir yarlıkadukm  üçün  ...  (BK şm  10)  «Üstdə  tanrı,  aşağıda yer 
buyurduğu üçün...».
35

---

Yerlik-çıxışlıq  hal:  Bu  tabğaçda yıraya bəg oğuz ara yiti 
ərən  yağı  bolmıs  (O  5)  «Bu  tabğaçdan  şimala  bəy  oğuzlar 
arasında yeddi ərən yağı olmuş».
UZLAŞMA  ƏLAQƏSİ
Tabe  tərəf tabe edən tərəfin qrammatik əlamətlərini qəbul 
edərsə,  bu,  uzlaşma  əlaqəsi  adlanır.  Uzlaşma  əlaqəsi  türk 
dillərində  şəxsə  və  kəmiyyətə  görə  olur:  tabe  edən  tərəf hansı 
şəxs  və kəmiyyətdirsə,  tabe tərəf də həmin şəxs və kəmiyyətin 
qrammatik  əlamətlərini  (şəkilçilərini)  qəbul  edir.  Turk 
dillərində,  o  cümlədən  qədim  türk  qəbilələrinin  dilləmdə 
uzlaşma  əlaqəsi  həm  predikativ  əlaqəli  birləşmələrin,  həm  də 
atributiv əlaqəli birləşmələrin komponentləri arasında olur.
Predikativ  əlaqəli  birləşmələrdə  uzlaşma  əlaqəsi  özünü 
mübtəda  ilə  xəbər  arasında  göstərir  və  feli  xəbərlərdə  şəxs 
şəkilçiləri  (sonluqları),  ismi  xəbərlərdə  isə  xəbərlik  şəkilçiləri 
ilə təzahür edir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  mübtəda  ilə 
xəbərin  şəxsə  və  kəmiyyətə  görə  uzlaşması  müasir  türk  dil­
lərində (məsələn, Azərbaycan dilində) olduğundan  fərqlənmir.
1. 
Cümlənin  mübtədası  birinci  şəxs  əvəzliyinin  təkində 
işləndikdə  xəbər  də  birinci  şəxsin  təkində  olur.  Qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  mətnlərinin  əksəriyyəti  birinci  şəxsin 
dilindən  yazıldığı  üçün  birinci  şəxsin  təkində  mübtəda  və 
xəbərin  uzlaşmasına  kifayət  qədər  nümunə  göstərmək  olar; 
məsələn:  Mən  ...  tabğaç  kağanta  bədizçi  kəlürtim  (КТ  c  11) 
«Mən  ...  tabğaç  xaqanından  naxışçı  gətirdim».  Mən  tokuz 
yigirmi yıl şad olurtım  (BK  c  9)  «Mən  on  doqquz  il  şad  otur­
dum».  Mən  ər  ərdəmin  üçün  yokladım  (Y  32)  «Mən  igid 
cəsurluğum  üçün  həlak  oldum».  Esin  mən Altun kaparka kirtim 
(Y  29)  «Mən  -   Esin  Altun  Kapara  girdim».  Mən  oğlıma,  ... 
bodunımka  hökmədim  (Y  29)  «Mən  oğlumdan,  ..  xalqımdan 
doymadım».  İlimdə  ərdəm  üçün  mən  yerlədim  (Y  28)  «İgid 
olduğum üçün mən elimdə yerləşdim».  Ben öltüm (Y  37) «Mən 
öldüm».  Ben  ança  tirmən  (T  37)  «Mən  belə  deyirəm».  Ben 
yıradantayan  t&gəyin  (T  11)  «Mən  şimaldan  hücum edim».  Ben
36
Sələ Qə  keçə  udı  yorıdım  (MÇ  16)  «Mən  Sələnəni  keçərək 
arxalannda yürüdüm». İçrə ben bulğayın (MÇ 28) «Daxildə mən 
iğtişaş qaldırım» və s.
2.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ikinci  şəxs 
əvəzliyinin  (sən  şəklində)  ismin  adhq  halında  işləndiyinə 
təsadüf edilmir. Təbii ki, ikinci şəxsin təkində abidələrin dilində 
mübtəda ilə xəbərin uzlaşmasından danışmaq olmaz. Lakin qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feli 
xəbərin ikinci şəxsin təkində işlənməsinə sıx-sıx təsadüf edilir.
3.  Mübtəda  üçüncü  şəxsin  təki  şəxs  əvəzliyi,  işarə 
əvəzliyi  (ol  «o»,  bu  «bu»),  sual  əvəzlikləri,  isim,  söz 
birləşmələri  ilə  ifadə  edildikdə  xəbər  üçüncü  şəxsin  təkində 
işlənir;  məsələn:  Türk  bodun,  iliQin,  törüQün  kim  artatı  udaçı 
erti? (KT ş 22) «Türk xalqı, (sənin) elini,  qanununu kim dağıda 
bilərdi?».  Öd teQıi yasar (KT  şm  10)  «Taleyi  tanrı  yazar».  Kül 
tigin yadağın  oplayu  təgdi (KT ş  32)  «Kül  tigin  piyada  hücum 
etdi».  Türk bodun  atı,  küsi yok bolmazun  tiyin  özümin  ol teQri 
kağan  olum  (KT  ş  25-26)  «Türk  xalqının  adı,  şöhrəti  yox 
olmasın  deyə,  özümü  o  tanrı  xaqan  oturdu».  Türgis kağan süsi 
Bolçuda  otça,  borça  kəlti (KT ş  37)  «Türgiş  xaqanmın  qoşunu 
Bolçuda  od  kimi,  şərab  kimi  gəldi».  Kara  türgiş  bodun  кор 
içikdi (KT ş  38) «Qara türgiş xalqı tamamilə tabe oldu». KaQım 
kağan  uçdukda inim Kül tigin yiti yaşda kaltı (KT ş  30) «Atam 
xaqan  vəfat  etdikdə  kiçik  qardaşım  Kül  tigin  yeddi  yaşında 
qaldı» və s.
4.  Cümlənin  mübtədası  şəxs  əvəzliyinin  birinci  şəxs 
cəmində  olduqda  xəbər  də  birinci  şəxsin  cəmində  olur; 
məsələn: Kağan at bunta biz birtimiz (KT ş 20) «Xaqan adım bu 
vaxt  biz  verdik».  Biz  yəmə  sülədimiz  (T  44)  «Biz  yenə  qoşun 
çəkdik».  ...bu üçəgü kabısar,  koltaçı biz öz için,  tasın tütmıs təg 
biz (T  12-13) «...  bu  üçlük birləşsə, biz öz içini, bayırını tutmuş 
təki qalasıyıq».
5.  Cümlənin  mübtədası  şəxs  əvəzliyinin  ikinci  şəxsinin 
cəmində olduqda xəbər də ikinci şəxsin cəmində olur; məsələn: 
Siz  taşıkın,  çikig  taşığırın  (MÇ  22)  «Siz qiyam qaldırın,  çikləri
37

---