Böhran Bakıda neft sənayesinin bütün sahələrinə mənfi təsir
göstərmişdi. Qazma işləri, neft hasilatı və emalı, kəşfiyyat işlərinin həcmi
azalmış, dayanan quyulann sayı çoxalmışdı. Məsələn, 1900-cü ildə 83
min sajen qazma işləri görüldüyü halda, bu, 1903-cü ildə 49 min sajenə
enmişdi. 1903-cü ildə neftverən quyulann 45%-i dayanmışdı. 1901-ci ildə
neft hasilatı 671 milyon puddan böhramn son ilində 597 milyon puda
enmişdi. Neft hasilatı ilə məşğul olan şirkətlərin sayı 170-dən 153-ə
enmişdi. Böhran illərində neftayıran zavodlann ümumi sayı 91-dən 86-ya
düşmüşdü ki, bunlann da 20-si tam gücü ilə işləmirdi. Bu illərdə böhran
sürtkü yağlan istehsalına, demək olar ki, toxunmamışdı. Bu, hər şeydən
əwəl, bazarda sürtkü yağlanna sabit tələbatın olması ilə izah edilə bilər.
Ağ neft istehsahnda müəyyən dərəcədə azalma müşahidə edilirdi. Ağ neft
və neft qahqlannın istehsalındab az-çox artım bu məhsullan istehlak edən
tək fabrik-zavodlann tələbi ilə deyil, həm də dəmiryol və su nəqliyyatı,
eləcə də əhalinin, həmçinin şəhər təsərrüfatlannın artmaqda olan tələbatı
ilə sıx bağlı idi. Lakin bu illərin iqtisadi böhranı Azərbaycanın neft
sənayesinin sonrakı həyatına son dərəcə mənfi təsir göstərmişdi. Bununla
belə, qiymətlərin aşağı düşdüyü şəraitdə də Bakı nefti bir qrup iri
inhisarlar üçün gəlir mənbəyinə çevrilmişdi. 1902-1904-cü illərdə «Nobel
qardaşlan» birliyinin xalis gəliri 9 milyon, Bakı neft cəmiyyətinin 1,5
milyon və Rus «Neft» birliyinin xalis gəliri 1 milyon manatdan artıq
olmuşdu. İnhisar mənfəətinin yüksək olması ilə bərabər sənaye
məhsulunun illik dəyəri də yüksək idi. Təkcə onu demək kifayətdir ki,
1907-ci ildə, yəni durğunluğun davam etdiyi bir şəraitdə neft sənayesinin
ümumi illik istehsal məbləği 275 mln. manata qədər olmuşdu.
Böhran illərində xırda və orta müəssisələrin iflasa uğraması, yaxud
inhisarlann tabeliyinə keçmələri nəticəsində istehsahn təmərküzləşməsi
xeyli güclənmişdi. İnhisarlann istehsalda xüsusi çəkisi artmışdı.
Məhsulun çoxunu onlara məxsus mədənlər və müəssisələr verirdi. Həm
də fəhlələrin böyük əksəriyyəti bu kimi müəssisələrdə cəmləşmişdi. Bakı
neft sənayesi kapitalın mərkəzləşməsi səviyyəsinə görə təkcə Rusiyada
deyil, bütün dünyada ön sıralarda gedirdi. 1900-cü ildə neft sənayesindəki
şirkətlərin ümumi sayının 4%-dən azım təşkil edən 6 iri cəmiyyət: Nobel
qardaşlan birliyi, Mantaşov, Rotşild, Bakı neft cəmiyyəti, Xəzər-Qara
dəniz birliyi. Rus neft istehsalı və maye-yana- caq cəmiyyəti Bakıda
çıxanlan bütün neftin 50%-ni verirdi. Təmərküzləşmə prosesi neft emalı
sənayesində də davam edirdi. Emaledici
müəssisələrin sayca azalmasına baxmayaraq, məhsul istehsalı artmaqda
idi. 1900-cü ildə inhisarlara məxsus altı iri zavod ağ neftin 44%-ni,
1904-
cü ildə 7 belə müəssisə emal edilmiş bütün məhsulun 50%-dən
çoxunu vermişdi. 1901-ci ildə Bakıdan ixrac edilən ağ neftin 40%-i Nobel
qardaşlan, Rotşild və Mantaşov inhisarlannın payına düşürdü. Həmçinin
Rusiyanın daxili bazarlannda satılan neftin 50%-i və xaricə göndərilən
neftin 70%-i də bu üç inhisara məxsus idi.
XX əsrin əvvəlində Bakı sənayesinə xarici kapital qoyuluşu
güclənməkdə idi. 1903-cü ilədək Bakı neft rayonu müəssisələrinə ingilis
kampaniyalan 60 milyon manat kapital qoymuşdular. 1904-cü ildə
İngiltərə ağ neftə olan tələbatının 47%-ni, Fransa isə 71%-ni Bakının
hesabına ödəyirdi. Bakı sənayeçiləri ilə müqavilə bağlayan Amerikanın
«Standart oyl» inhisan sonralar Bakıdan xaricə ağ neft ixracına mənfi
təsir göstərmişdi.
Neft krallan ölkədəki iri banklar və səlahiyyətli çar məmurlan ilə
əlaqədə idi. Yüksək rütbəli çar məmurlan özləri də Bakının neft
sənayesində fəal iştirak edirdilər. Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkovun
Balaxanıda mədəni var idi. Xarici kapital sahibləri neft istehsalından
böyük mənfəət götürürdülər. Əlavə xərc tələb edən texniki yeniliyin
tətbiqi zəif idi. XX əsrin əvvəlində Bakı neft sənayesinin geriliyi
səbəblərindən biri məhz bu idi.
Rus-yapon müharibəsi və 1905-1907-ci illərin inqilabı iqtisadiyyatın
böhrandan sonra, аул-аул illərdəki cüzi canlanmanı nəzərə almasaq,
gözlənilən canlanmasına imkan vermədi. 1904-1907-ci illərin dur-
ğunluğu bütün istehsal sahələrində mövcud idi. 1908-ci ildə isə Rusiya
sənayesini yeni iqtisadi böhran bürüdü. Bu böhran Azərbaycan neft
sənayesinə müəyyən dərəcədə zərbə endirdi. Bakıda qazma işi, neftin
çıxaniması, emalı və daşınması xeyli azaldı. 1904-cü illə müqayisədə
1908-
ci ildə 56,7 min sajen, yəni 1,4 min sajen az quyu qazılmışdı. Neft
çıxaniması 1904-cü ildəki 614 milyon puddan 1908-ci ildə 467 milyon
puda enmişdi. Ağ neft istehsalı 40% azalmışdı. 87 neftayıran zavoddan
yalnız 33-ü işləyirdi.
Durğunluq dövründə istehsalın təmərküzləşməsi xeyli artmışdı.
İnhisarlar neftin istehsalı, emalı, daşınması və satışını öz əllərində
cəmləşdirmişdi. Əsas mövqelər «Nobel qardaşlan» şirkəti, «Nobmazut»,
«Oyl», «Şell» inhisarlarma mənsub idi. İnhisarçılar satış bazarlannı öz
aralannda bölüşdürmək işində və qiymət məsələsində ümumi razılığa
gəlirdilər. Onlar məhsulun qiymətini artınb-azaltmaqla, rəqiblərini