Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
cəmiyyətlərinin əlində cəmləşmişdi. Azərbaycanlı kapitalistlərdən - H.Z.Tağıyev, İ.Vəliyev, Hüseynov və Dadaşov qardaşlan və başqalarının da gəmi təmiri müəssisələri vardı. İqtisadi yüksəliş illərində 12-dən çox gəmi təmiri zavodunda 2 min nəfərdən çox fəhlə çalışırdı. Gəmiçilik sahəsində də inhisarlar yaranmışdı. Hələ 1897-ci ildə «Kaspi» Gəmiçilik cəmiyyətini ələ keçirmiş H.Z.Tağıyev bu sahədə öz mövqeyini getdikcə gücləndirirdi. 1904-cü ildə Tağıyev «Kür-Xəzər» səhmdar cəmiyyətini təsis etdi. Nəqliyyat üzrə bu iri səhmdar cəmiyyətinin gəmiləri ildə 5 mln. puddan çox mal daşıyırdı. 1907-ci ildə «Kür-Xəzər» cəmiyyətinin yaxından iştirata ilə «Gəmi sahibləri ittifaqı» inhisan yaradıldı. İnhisann 45 iştirakçısından çoxunu azərbaycanlılar (Tağıyev, Aşurovlar, Bünyadov qardaşlan, Hüseynov qardaşlan, Manafov və b.) təşkil edirdi. Sindikat 1911-ci ilədək gəmiçilikdəki digər inhisar qruplan ilə rəqabəti davam etdirmişdi. Bütün bunlarla yanaşı, 4 min nəfərdən çox a^mın işlədiyi 60-70 müəssisə qazan, polad kəndir, kabel istehsalı və poladtökmə işləri ilə məşğul idi. Bakı neit rayonunda yerləşən bu növ müəssisələrdə, həmçinin tikinti materiallan istehsalı sahələrində 30 min nəfərədək fəhlə işləyirdi. • t Neft sənayesi ilə yanaşı, Azərbaycanda əlvan metallurgiya yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdı. Gəncə qubemiyasındakı 8 mis zavodu içərisində «Simens qardaşlan» səhmdar cəmiyyətinə məxsus olan Gə- dəbəydəki mis zavodlan fərqlənirdi. Gədəbəy misi dünyada ən təmiz və qiymətli mis hesab edilirdi. Azərbaycanda hələ keçən əsrdən misi saflaşdıran Qalakənd zavodunda istehsal prosesində alınan qiymətli metallann sonrakı emalı Almaniyada davam etdirilirdi. XX əsrin əvvəllərində Moskvada bu növ zavodlar inşa edildiyinə görə. Qalakənd zavodu 1906-cı ildə istehsalım dayandırmışdı. Əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Gədəbəy bölgəsində professor Fyodorov tərəfindən yeni mis filizi ehtiyatlan aşkar edildikdən sonra mis istehsalında bəzi texniki yeniliklər həyata keçirildi. Filizçıxarma zamanı qazma işində ağır əl əməyini elektrik enerjisi əvəz edirdi. Almazla qazma üsulunun tətbiqi genişləndirildi. Hətta Qalakənd ça}a üzərində ikiturbinli elektrik stansiyası tikildi. Buradakı missaflaşdırma zavodu həmin stansiyanın enerjisi ilə işləyirdi. Onu da qeyd edək ki, bu, Azərbaycan qəzalannda yaradılmış ilk su-elektrik stansiyası idi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, iqtisadi böhran filizin çıxarılması və mis istehsalına da müəyyən təsir göstərdi. 1903-cü ildə Azərbaycanda mis istehsalı 1900-cü ildəki 148 min puddan 84 min puda enmişdi. 13 Rus-yapon müharibəsinə hazırlıqla əlaqədar olaraq, misə olan tələbat xeyli artmış, bu da öz növbəsində ölkəmizdə mis istehsalının artmasına səbəb olmuşdu. 1907-ci ildə Cənubi Qafqazda istehsal edilmiş misin 33%-ni (109 min pud) Azərbaycan verirdi. Maraqh cəhət ondan ibarətdir ki, 1900-cü ildə «Simens qardaşlan və K» cəmiyyəti ilə «Voqau və K» konserni arasında bağlanmış müqaviləyə görə, istehsal edilmiş mis Moskva mis prokatı zavodlanna bu inhisar vasitəsilə satıl- malıydı. Bu müqavilə ölkəmizin əlvan metallurgiya sənayesi ihisarlaş- masmm başlanğıcı oldu. 1907-ci ildə Rusiyada 7 mis zavodunun məlum ittifaqı - «Mis» sindikatı yaradıldı. Gədəbəy mis zavodu 1917-ci ilədək inhisann tərkibində idi. 1914-cü ildə inhisara daxil olan zavodlar rus imperiyasında istehsal edilmiş misin 91%-ni (1793 min pud) vermişdilər. 1913-cü ildə «Voqau və K» konserni Azərbaycanın digər yerlərində mis istehsalı ilə məşğul olan sahibkarlarla müqavilə bağladı. Müqaviləyə görə Gədəbəydən kənarda hər il əldə edilmiş 14 min pud mis də bu inhisara satılmalı idi. Bununla da ölkəmizdəki irili-xırdalı bütün mis istehsalı müəssisələri bu inhisar birliyinin və «Mis» inhisanmn asılılığına düşmüş oldular. «Voqau və K» inhisanmn bağladığı bu müqavilə Azərbaycanın əlvan metallurgiya sənayesinin inhisarlaşması mərhələsini başa çatdırdı. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Rusiyadakı sənaye yüksəlişi Azərbaycanda mis istehsalının geriləməsinin qarşısını ala bilmədi. 1914-
İstehsal edilmiş misin yalnız az bir hissəsi Azərbaycanda saxlanılırdı. Əksəriyyəti Rusiyanın mis prokatı zavodlarına satılırdı. Müharibə başlandıqdan sonra 1914-cü ilin sentyabnnda çann fərmanı ilə düşmən təbəələrinin Rusiyadakı müəssisələri müsadirə olunmağa başladı. Lakin «Simens qardaşlan» cəmiyyətinə məxsus Gədəbəy zavoduna qoyulmuş kapitalın çox cüzi hissəsini alman kapitalı təşkil etdiyinə görə, müəssisə fəaliyyətini sonralar da davam etdirmişdi. Daşkəsəndə çox zəngin dəmir filizi yatağından kifayət^ qədər istifadə edilmirdi. Çıxanlan dəmir filizindən mis zavodlarmda aşqar kimi istifadə olunurdu. «Simens qardaşlan» cəmiyyəti Daşkəsəndə istehsal etdiyi kobaltı Almaniya, İsveç, Norveç və başqa ölkələrə satırdı. Daşkəsəndəki dəmir filizi yataqlanndan birgə istifadə etmək məqsədilə cəmiyyət 1914-cü ildə Almaniyanın 6 nəhəng metallurgiya zavodunu xammalla təmin edən «Ştuden Gezelşafi» inhisan ilə 30 il müddətinə müqavilə bağladı.
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|