Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
müflisləşdirərək sıradan çıxanrdılar. 1907-ci üdə Bakıda olan 155 neft şirkətindən 16 ən iri cəmiyyətin payına bütün buruqlann 55%-i, çıxan- lan neftin isə 66%-i düşürdü. Təmərküzləşmə prosesi neftin emalı sənayesində daha güclü idi. Nobel qardaşlan, Rotşild, Mantaşov, Şibayev kimi 5-6 iri cəmiyyətə məxsus zavodlar ağ neftin 65%-ni, mazutun 59%-ni və sürtkü yağla- nnın 75%-ni emal edirdilər. «Nobmazub) ölkənin daxili bazarlannda ağ neft satışının 75%-ni öz əlində cəmləşdirmişdi. Ona görə də səhmdar cəmiyyətləri görünməmiş inhisar mənfəəti əldə edirdilər. Məsələn, 1908-
ci ildə yalnız «Nobel qardaşlan» şirkəti 3-4 mln. manat xalis gəlir götürmüşdü. İqtisadi böhrandan və durğunluqdan sonra Rusiya sənayesində 1909-
Rusiyadakı sənaye yüksəlişi Azərbaycan iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən neft sənayesinə o qədər də təsir göstərmədi. Əvvəldə olduğu kimi, Bakıda neft hasilatı sabitləşə bilmədi. Məsələn, Bakıda 1910-cu ildə 499 milyon pud neft çıxanldığı halda, 1913-cü ildə bu 449 milyon puda enmişdi. Bu gerilik neft emalı sahəsində özünü daha qabanq şəkildə göstərirdi. Müqayisə olunan illərdə neft emalı zavodlannm sayı 64-dən 54-ə enmişdi ki, bundan da yalnız 30-u işləyirdi. 1910-cu ildə 362 milyon pud neft məhsullan emal edildiyi halda, 1913-cü ildə bu, 326 milyon puda enmişdi. Neft emalı sənayesinin texniki geriliyinin qarşısını almaq üçün tədbir görülmürdü. İnhisarçılar süni surətdə istehsalın inkişafımn qarşısım alır və neftin qiymətini qaldırmaqla böyük həcmdə inhisar mənfəəti götürürdülər. 1913-cü ildə bütün neft fırma- lannın gəliri 96 milyon manatdan yuxan olmuşdu. Bundan 18 mln. manatdan çoxu təkcə «Nobel qardaşlan» şirkətinin, 5,5 mln. manatı rus «Neft» və 5 mln. manata qədəri «Mazut» cəmiyyətlərinin payına düşürdü. İstehsalın yüksək dərəcədə təmərküzləşməsinə baxmayaraq, Abşeronda kustar üsulla neft çıxaniması hələ də davam etdirilirdi. 1913-
cü ildə 30 min quyudan əl əməyi ilə 25 mln. puda qədər neft çıxarılmışdı. Bu quyulann istismannda 8 min nəfərədək «qara fəhlə» əməyindən istifadə edilirdi. Həmin illərdə mazut istehsalı 187 milyon puddan 157 milyon puda enmişdi. Buna baxmayaraq, Bakı müharibə ərəfəsində Rusiyada çıxa- nlan neftin 84%-ni verirdi. Rusiyanın toxuculuq sənayesi, metallurgiya zavodlan, dəmir yollan, Volqa-Xəzər gəmiçiliyi, əsasən Bafanın neft yanacağı ilə işləyirdi. 1913-cü ildə Avropa Rusiyasının sənaye müəssi
sələrində işlənən yanacağın 50%-ni, dəmiryollannda 33%-ni, elektrik stansiyalannda isə 60%-ni neft təşkil edirdi. Neft sənayesindəki durğunluğun səbəbləri çox idi. Demək olar ki, yeni geoloji-kəşfiyyat işləri apanimırdı. Yeni neft quyulannm qazılma- ması ilə yanaşı, mövcud quyulann ancaq 48%-indən istifadə olunurdu. Kulli miqdarda gəlir əldə edən sahibkarlar mədənlərin texniki cəhətdən təkmilləşdirilməsi və yeni texnologiyadan istifadə edilməsi ilə məşğul olmurdular. Elektrik motorlan və daxili yanacaqlı mühərriklərdən qismən, başlıca olaraq isə buxar mühərriklərindən istifadə olunurdu. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində neft hasilatımn 80%-i buxar mühərriklərinin gücü ilə çıxanlırdı. Neft sənayeçiləri istehsalı azaldır və neftin qiymətini durmadan artırırdılar. Bir neçə il ərzində neft məh- sullannm qiyməti 8 dəfe artmışdı. Beləliklə, 1910-1913-cü illərdə Bakıda on iri neft şirkətinin gəliri 16 milyon manatdan 56 milyon manata çatmışdı. 1901-1913-cü illərdə Azərbaycanda neft hasilatı 33%-dən çox azalmışdı. Bu da öz növbəsində Rusiyanın dünya neft istehsalm- dakı birinciliyini itirməsi ilə nəticələndi və Amerika Birləşmiş Ştatlan bu sahədə birinci yerə çıxdı. Azərbaycan nefti dünya bazannda getdikcə sıxışdınlırdı. Əsrin başlanğıcında istehsal olunan neftin 52,6%-i dünya bazarına çıxarıldığı halda, yeni iqtisadi yüksəliş illərində bu, yanya qədər azalmışdı. İnhisarların sayca artması ilə neft sənayesinin təmərküzləşməsi də güclənirdi. Müharibə ərəfəsində Azərbaycanda neft hasilatı, onun emalı və satışı, əsasən üç-dörd iri inhisar birliyinin: Nobel qardaşlan şirkəti, «Nobmazub), «Oyl» və «Şell»in əlində cəmləşmişdi. 1912-ci ildə Rusiyanın və xarici ölkələrin 7 nəhəng bankı tərəfindən təşkil edilmiş «Oyl» inhisar birliyi 20 iri firmanı birləşdirirdi. 1914-cü ildə Rusiyada çıxarılan neftin 28%-ni «Oyl», 20%-ni «Şell», 14%-ni «Nobel qardaşlan» inhisar birliyi verirdi. Deməli, yalnız bu birliklər imperiyada çıxanlan neftin 60%-dən çoxunu, ağ neft və mazutun üçdə ikisini və sürtkü yağlan satışını bütünlüklə öz əllərində cəmləşdirmişdi. «Oyb> inhisan öz fəaliyyətini yalnız neft sənayesi ilə məhdudlaşdırmırdı. Onun tərkibində olan ən iri səhmdar cəmiyyətlərindən biri 1913-cü ilin əvvəlində Azərbaycanın qərbində «Tovuz» portland sementi və digər tikinti materiallan istehsalı səhmdar cəmiyyətini təsis etmişdi. Cəmiyyətə məxsus zavodun ildə istehsal etdiyi 5-6 milyon pud sementdən, əsasən neft mədənlərində istifadə olunurdu. Tovuz sement zavodu Cənubi Qafqazda bu növ məhsul verən ən böyük müəssisə idi. Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|