Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
tngilis-Hollandiya kapitalını təmsil edən «Şell» inhisan I912>ci ildə «Xəzər-Qara dəniz» cəmiyyəti, «Mazut» cəmiyyəti və «Rotşild bankir evi»nə məxsus səhmlərin çoxunu satın almışdı. Dünya neft satışı bazar- lannda Amerika inhisan «Standart oyl» ilə bu inhisarlar arasında ağalıq uğrunda mübarizə davam edirdi. Bakıdakı 20 iri neft sənaye səhmdar cəmiyyətləri sırasına Azərbaycan kapitalının nümayəndələri Musa Nağıyev və Şəmsi Əsədullayevin də şirkətləri daxil idi. Bu şirkətlərin illik istehsal gücü 7-8 mln. puda çatırdı. Neftin çıxarılması ilə yanaşı, onlann neftayıran zavodlan və neftdaşıyan gəmiləri də vardı. Çar hökumətinin neft sənayesi ilə bağlı olan torpaq və aksiz siyasəti hələ keçən əsrin 70-ci illərindən həyata keçirilməyə başlamışdı. Xəzinənin ixtiyannda olan neftverən torpaqlar hərrac yolu ilə icarəyə verilirdi. Hərracın şərtləri haqqında 1900-cü ildə verilmiş «Qaydalar» 1912-
ci ilədək qüvvədə olmuşdu. Abşeronda 6104 des. neft verən torpağın yalnız 1000 des-dən bir qədər çoxundan istifadə edilirdi. Bu torpaqlann hər desyatininin qiymətinin həddindən çox baha olmasına (100 min manatdan 500 min manata qədər) baxmayaraq, onlann böyük əksəriyyəti inhisarlann əllərində idi. İnhisarlar 300 des-dən çox xüsusi torpaqları da satın almışdılar. İcarəyə götürülmüş torpağın hər desyatinindən çıxanlan neftin əvəzində dövlət xəzinəsinə müəyyən məbləğdə pul köçürülürdü. Sonralar icarə haqqı əldə edilən neftlə də ödənilirdi. 1912-ci ilin iyun qanununa, əsasən yeni torpaqlann istifadəyə verilməsi dayandınlırdı. Neft əvvəlki illərdə icarəyə verilmiş, yaxud satın alınmış torpaq sahələrində çıxanla bilərdi. 1913-cü ildə neft çıxanlan torpaqlann 646 desyatini xəzinəyə, 352 des-ni xüsusi sahibkarlara aid edilsə də, əslində bu torpaqlann hamısı neft sənayeçilərinin ixtiyannda idi. Dövlət-xəzinə torpaqlanmn böyük bir hissəsi də inhisarlar tərəfindən satın alınmışdı. Aksiz vergisi neftdən gələn gəlirin üçdə birinə qədərini təşkil edirdi. 1900-1914-cü illərdə neft məhsulla- nndan 368 mln. manat aksiz vergisi alınmışdı. Bu da dövlət xəzinəsinə Rusiya üzrə daxil olan bütün aksiz vergisinin 64%-ni təşkil edirdi. Başqa sözlə, hökumətin aksiz siyasəti nəticəsində Azərbaycanın sənaye sahələrindən Rusiya dövlət xəzinəsinə hər il orta hesabla 30-40 mln. manat aksiz vergisi daxil olurdu. 1912-
ci ildə nefti emal edən zavodlardan başqa Bakı quberniyasında 18 kimya zavodu işləyirdi. Bu müəssisələr emal sənayesinin xarakterinin dəyişməsinə təsir göstərirdi. İldən-ilə çıraq, sürtkü yağlannın, benzol və qazolin istehsalının artması ölkəmizdə nisbətən yeni istehsal 10 sahəsi olan kimya sənayesinin inkişaf etdiyini göstərirdi. Neftin emalı üçün zəruri olan kükürd turşusunu kimya zavodları başlıca olaraq kükürd kolçedanmdan alırdılar. Hələ keçən əsrin 90-cı illərində Simens qardaşlan cəmiyyəti ilə «Nobel qardaşlan» şirkəti arasında bağlanmış müqaviləyə görə Gədəbəydə çıxanlan mis və kükürd kolçedanmın hamısı «Nobel qardaşlan» şirkətinə məxsus olan kimya zavodlanna göndərilirdi. 1901-ci ildə bağlanmış başqa bir müqaviləyə əsasən təkcə Gədəbəy deyil, Çaykənd və b. kükürd kolçedanı mədənləri də «Nobel qardaşlan» şirkətinin tabeliyinə keçdi. Mis və kükürd kolçedanı bu şirkətin icazəsi ilə digər kimya zavodlanna da satılırdı. XX əsrin əvvəllərində Bakıdan kənarda - Quba, Şamaxı və Cavad qəzalannda neft inhisarlan, nəhəng ticarət-səhmdar banklan və yük> səkrütbəli məmurlar tərəfindən təkində neft olması güman edilən 330 min desyatindən çox torpaq sahəsi icarəyə götürülmüşdü. 1913>cü ildə Quba, Şamaxı və Cavad qəzalan ərazilərindəki neft mədənlərindən 1 milyon puddan çox neft çıxanlımşdı. Gəncə quberniyasında neft, əsasən Naftalanda çıxanlırdı. 1890-cı ildə Göran dəmiryol stansiyası yaxınlığında alman kapitalistləri dəyəri 200 min man. olan neftayırma zavodu inşa etdirmişdilər. 1894-cü ildə neft mədənləri və bu zavod əsasında «Naftalan neft sənayesi və ticarəti» şirkəti yaradıldı. Şirkətə məxsus olan quyular ildə 15-20 min pud neft verirdi. Naftalan neftinin müalicə əhəmiyyəti olduğuna görə, onun pudunu 40-50 manata satırdılar. Zavodun nəzdindəki dərman sexində «Naftalan» adlı dərman və «İCojalan» mazı hazırlanırdı. Bu dərmanlar Avropa ölkələrində şöhrət qazanmışdı. 1911-ci ildə şirkətə məxsus əmlak əsasında əsas kapitalı 1 mln. manat olan «Qaraman-Naftalan» neft sənayesi və ticarəti səhmdar cəmiyyəti təsis edildi. Cəmiyyətin ixtiyannda 2500 des. neftli torpaq sahəsi vardı. Dünya müharibəsi illərində cəmiyyət fəaliyyətini davam etdirirdi. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində İngiltərə, Fransa və Almaniya inhisarlan arasında Bakı neftini ələ keçirmək uğrunda rəqabət güclənmişdi. Lakin bu mübarizədə «Nobel qardaşlan» inhisan öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdi. 1911-
1914-cü illərdə Azərbaycanın neft sənayesinə qoyulan kapitalın az qala yansı «Oyl», «Şelb> beynəlxalq inhisarlara və «Nobel qardaşlan» konserninə məxsus olmuşdu. 11 § 2. Sənayenin başqa sahələri Azərbaycanın iqtisadi geriliyi, onun sənaye kapitalizmi mərhələsini keçməməsi haqqında vaxtilə İ.Stalin tərəfindən söylənmiş yanlış və qərəzli müddəanın əksinə olaraq, XX əsrin əvvəllərində kapitalist münasibətləri yalnız Bakıda deyil, Azərbaycanın qəzalannda da inkişaf etmişdi. Stalinin «Azərbaycan ən geridə qalmış feodal-patriarxal münasibətləri ölkəsidİD> müddəasını ehkama çevirmiş bir qrup tarixçi uzun illər ölkəmizin iqtisadi tarixinin öyrənilməsinə mane olmuşdur. Torpağımızın qiymətli sərvəti təkcə ona dünyada şöhrət gətirən neftdən ibarət deyildi, ölkəmizin təbii sərvətləri sənayenin başqa sahələrinin - dağ-mədən, mexaniki istehsal, energetika, toxuculuq, pambıqtəmizləmə, ipək emalı və yeyinti sənayesi sahələrinin, eləcə də nəqliyyat, rabitə, bank-kredit sistemi, ticarət və şəhərlərin inkişafına imkan verirdi. Əsrin əvvəllərində həmin sahələrdə texniki yeniliklərin tətbiq olunması istehsalın inkişafını sürətləndirmişdi. Lakin iqtisadiyyatı bürümüş böhran qəzalann iqtisadi həyatından yan keçməmişdi. Sənayenin başqa sahələrində iqtisadi böhranın təsiri müxtəlif idi. Məsələn, böhran yüngül və yeyinti sənayesi sahələrinə elə bir ciddi zərbə vura bilməmişdi. Lakin dağ-mədən sənayesi ilə bilavasitə bağlı olan sənaye sahələrinin inkişafını ləngitmişdi. Bakının mexaniki istehsal sahəsində maşınqayırma xüsusi yer tuturdu. Maşınqayırma zavodlan neft quyulan üçün dəzgah və başqa avadanlıq, eləcə də ağ neft-yağ zavodlannda istifadə edilən qazanlar və s. istehsalı ilə məşğul olurdular. Bu müəssisələrin çoxu «Vulkan» və digər səhmdar cəmiyyətlərinə məxsus idi. Bakıdakı bu növ 12-13 zavodun illik məhsulunun ümumi dəyəri 3-4 mln. manatdan çox olurdu. Podrat qazma işlərini görən iri müəssisələrə M.Muxtarovun,
olar. Qazma üzrə 30-40 müəssisədə 7 mindən çox fəhlə qazma işi ilə məşğul olurdu. Ümumi yükgötürmə qabiliyyətinə görə Rusiya limanlanm çox geridə qoyan Bakıda gəmilərin təmiri böyük əhəmiyyətə malik idi. Xəzər dənizində 350-dən çox gəmisi olan neftdaşıyan donanma vardı. Bu gəmilərin təmir edildiyi zavodlann çoxu «Qafqaz və Merkuri», «Xəzər neft sənayesi və ticarəti», «Nobel qardaşlan» və digər səhmdar 12 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|