Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

dəqiqləşdirir, daha da aydın və dürüst dərk etmə imkanı yaradır. Əşya haqqında (məlum olmayan) şifahi

sözlə məlumat əvəzinə özünün təqdim olunması mənimsəmədə eyni zaman da bir neçə hiss üzvünün

iştirakını təmin etdiyi üçün, əşya aydın mənimsənilməklə yanaşı uzun müddət yadda qalır, hafizədə özünə

daha möhkəm yer edir. Bu həmçinin materialın şüurlu mənimsənilməsinə də imkan yaradır. Hər kəsə

öyrəndiyini görmə, toxunma, üzərində iş aparma imkanı verilir.

Əyanilik təlimin bütün sahələrində,bütün mərhələlərində aktualdır. Bu əsasən əşya və ya hadisə

haqqında ilk tanışlıq zamanı müsbət nəticə verir. Təhsil müəssisələrində bu əvvəlcədən düşünülmüş xüsusi

sistem əsasında aparılır.

Mədəniyyət və incəsənət müəssisələrində aparılan təlim tipli məşğələlərdə də bu xüsusilə nəzərə

alınmalıdır. Məsələn musiqi, dərnəklərində musiqi alətini tutma, ifanın xüsusi elementləri müəllim tərəfindən göstərilməklə yanaşı xüsusi şəkillər vasitəsilə də çatdırılmalıdır. Rəqs dərnəklərində rəqsin

özünü, ifa tərzlərini əks etdirən şəkil və plakatlardan istifadə edilməlidir.

Yallılar və gənclər üçün texniki və digər yaradıcılıq dərnəklərində isə vəziyyət başqadır. Beləki, bu

dərnəklərdə irəli sürülən hər bir «yeni» mütləq köhnənin üzərində onun yenidən təhlili və tərkibi üzərində

qurulur. Burada da əyani şeylərlə yanaşı onun şəkli, sxemi, maketi üzərində də işləmək olar.

Deməli əyanilik təlimin bütün səviyyələrində biliyin asan mənimsənilməsini, əşya və hadisələr

haqqında düzgün təsəvvürlər yaranmasını, nitq və təfəkkür inkişafını, biliklərin uzun müddət hafizədə

qalmasını, dərsin maraqlılığını öyrənənlərin fəallığını və s. təmin edir. Bu prinsip öyrənənlərin yaş,

intelektual, ümumiyyətlə inkişaf səviyyələrinə uyğun şəkildə tətbiq edilməlidir.

Şüurluluq və fəallıq prinsipləri.

Yeni materialı dəlil və sübutlarla, isbatlarla öyrənməyə fəal surətdə bilik əldə etmə, biliklərini tətbiq

etməyə şüurluluq və fəallıq deyilir. Bu prinsipi pedaqoqika tarixində inqilabi bir prinsip adlandırmaq olar.

Beləki, uzun müddət mənimsəmədə doqmatik prinsip hökm sürmüşdür. Şüurluluq və fəallıq prinsipi də

məhz bu prinsipə qarşı qoyulmuşdur. Şüurluluq prinsipi əsasında öyrənənlərin təfəkkürünə tez-tez tələblər

verilir, onlar düşünərək məntiqi nəticələr çıxarılmağa məcbur edilirlər. Bu isə onlara öyrəndikləri bilikləri

istənilən zaman sübut edə bilmə imkanı verir. Materialın mənimsənilməsi zamanı öyrənənlərin təhlillərə,

müqayisələrə, səbəb və nəticə əlaqələrinin araşdırılmasına cəlb edilməsi onların mənimsəməyə şüurlu

münasibətilə yanaşı fəallığını da artırır. Təlim prosesində, ümumiyyətlə öyrənmə prosesində şüurluluq və

fəallığı təmin etmək üçün öyrəniləçək hər material qarşıya problem şəklində qoyulmalı və öyrənənlər

onun həllinə cəlb edilməlidir. Bu zaman öyrənənlər yeninin bütün mümkün əlaqələrini axtarır, müqayisələr

edir yeni–yeni əqli nəticələr çıxarmağa çalışırlar.

Mədəniyyət müəssisələrindəki təlim işlərində də öyrətmə məhz bu prinsip əsasında aparılır. Marağa

görə təşkil edilmiş dərnəklərdə bu xüsusilə qabarıq şəkildə üzə çıxır. Çünki bu dərnəklər özləri

problemlilik, axtarıcılıq tələbləri əsasında qurulmuşdur. Burada şüurluluq fəallıqla müstəqillik axtarıcılıqla

daha qabarıq şəkildə birləşir. Deməli təlimdə şüurluluq və fəallıq həm də təlimin müxtəlif səviyyə və

formalarında öyrənənlərin həmdə müstəqilliyini inkişaf etdirir, onlarda hadisə və faktlara sərbəst yanaşma

bacarığı formalaşdırır. Bu cür mənimsənilmiş biliklər inamlı olur, hafizədə möhkəm qalır, düzgün

dünyagörüşün əsasını qoyur.

Şüurlu sürətdə mənimsənilmiş bilikləri istənilən zaman, lazım gəldikdə tətbiq etmək də asan olur. Bu

isə əvvəlcə müxtəlif təlim çalışmalarında həyata keçirilir, öyrənmənin müxtəlif səviyyələrində

genişləndirilir. Buna isə mədəniyyət müəssisələrində marağa görə məşğələlərdə daha geniş imkan vardır.

Beləki hər hansı yaradıcılıq işində (dərnəklərdə) yeni, məhz əvvəlki, insanların təlim prosesində

mənimsədikləri bilikləri üzərində qurulur. Daha doğrusu təlim prosesində biliklər tətbiq edilərək onun yeni

cəhətləri axtarılır, araşdırılır.

Şüurlu mənimsənilmiş biliklər həmçinin öyrənənlərin nitqini inkişaf və tərbiyə edir. Hər kəs

öyrəndiyi məlumatı şifahi və ya yazılı şəkildə şərh etmək üçün söz axtarır, cümlə qurur, fikrini məntiqi və

ardıcıl şəkildə tfadə etməyə çalışır. Bu isə öyrənənlərin nitqini və məntiqi təfəkkürünü inkişaf etdirir.

Şüurluluq həmçinin öyrənənlərin nəzəri və əməli, fəallığının da artırılması deməkdir. Biliklərin şüurlu

mənimsənilməsi nəzəri öyrənənlərin nəzəri səviyyəsini artırır, onların biliklərini tətbiq edə bilməsi, müxtəlif

şəkildə sınaqdan keçirməsi, hər kəsin öz həyat və fəaliyyətində ondan istifadə etməsi isə əməli fəallığını

təmin edir. Bu prinsip təlimin müvəffəqiyyətini təmin edən əsas prinsiplərdən biridir.

Sistematiklik və ardıcıllıq.

Bu prinsip elmlərin əsaslarına yiyələnən zaman elmin sistemini mühafizə etmək, bilik, bacarıq və

vərdişləri aşılayarkən müəyyən ardıcılığa riayət etmədir. Bu prinsipə riayət etmədən sistemli elmlərə

yiyələnmə də mümkün deyil. Elmlərin özlərinin sistemi də bunu tələb edir. Müxtəlif sniflərdə tədris edilən

fən aid olduğu, ifadə etdiyi elmin sistemi əsasında qurulur. Həmçinin proqramlar, dərs yükü, da məhz

elmin sistemi əsasında qurulur. Digər tərəfdən təbiət və cəmiyyət hadisələri bir–birilə qarşılıqlı əlaqədə

olduğu kimi onları əks etdirən elmlər də bir-birilə qarşılıqlı əlaqədədir. Bu bir-birilə əlaqədar elmlər də

müəyyən sistem əsasında öyrədilməlidir. Mənimsənilmiş biliklər də müəyyən sistemlə bacarıq və vərdişlərə

çevrilməlidir.

Biliklərin möhkəmləndirilməsi.

Təlimin müvəffəqiyyətini təmin edən əsas və mühüm prinsiplərdən biri də biliklərin

möhkəmləndirilməsidir. Y.A.Komenski biliyin möhkəmləndirilməsi qayğısına qalmayan müəllimin işini

xəlbirlə su daşımağa bənzədirdi. Hər bir sonrakı bilik özündən əvvəlkinin davamı olmaqla ona əsaslanır,

ona görə də hafizədə möhkəmləndirilməyən biliyin heç bir əhəmiyyəti olmur, onun öyrənilməsinə sərf

olmuş zaman da hədər gedir.Uşinski biliklərin möhkəmləndirilməsi qayğısına qalmayan müəllimin işini yükünü arabaya pis

bağlamış arabaçının işi ilə müqayisə edir, ona bənzəyir.

Birliklərin şüurlu, problemli situasiya şəraitində mənimsənilməsi onların hayizədə uzun müddət

qalmasına imkan yaradır.

Öyrənilmiş məlumatların tətbiqi də biliklərin möhkəmləndirilməsi şərtlərindən biridir. Hər bir

müəllim, təlimatçı, dərnək rəhbəri öyrətdiyi məlumatların yadda qalması qaydasına qalmalı, bunun üçün

bütün vasitələrdən istifadə etməlidir. Belə səmərəli vasitələrdən biri təkrarlardır. Öyrənilmiş material

dəfələrlə təkrar etdirildikcə hafizədə özünə daha möhkəm yer edir. Təkrarlar rüblük və illik olmaqla üç yerə

ayrılır. Cari təkrarlar hər dərsdə müəyyən biliklərin yada salınmasıdır.

Rüblük və illik təkrarlar hər rübün və dərs illiyin sonunda aparılan yoxlama təkrarlarıdır. Problemi

təlim zamanı yeni öyrənilənin məlum əlaqələri təkrar müsahibələr vasitəsilə üzə çıxarılır. Burada təkrar

müsahibələr müəyyən mənada, yaradıcı müsahibə kimi çıxış edir.

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar:

1. Təlim prinsiplərinin mahiyyətini təhlil edin.

2. Mədəniyyət müəssisələrində təlim prinsiplərinin tətbiqi.

3. Təlim prinsipləri haqqında nəzəriyələr.TƏLİM ÜSULLARI

Məqsədə müvəffəqiyyətlə nail olmağın əsas və başlıca şərti fəaliyyət üsullarının düzgün

seçilməsidir. Fəaliyyətin bütün sahələrinin müvəffəqiyyəti məhz bundan asılıdır. Bu təlim fəaliyyətinə də

aiddir. Beləki öyrətmə, bilik, bacarıq və vərdişlərə səmərəli şəkildə yiyələndirmə əlverişli, səmərəli təlim

üsulu seçməkdən çox asılıdır. Öyrənənlər də, ümumiyyətlə insanlarda biliksizlikdən biliyə doğru irəlliləmə

obyektiv aləm hadisələri haqqında dərin elmi məlumatlara yiyələnmə, yaradıcılıq qabiliyyətlərinin

inkişafı, müstəqil işləmə bacarığı, başqaları ilə birgə çalışma qabiliyyətləri məhz düzgün seçilmiş təlim

üsulları vasitəsilə həyata keçirilir.

Təlim üsulları təlim məqsədlərini həyata keçirmək və təlim fəaliyyətini səmərəli təşkil etmək üçün

öyrədənlərin istifadə etdikləri yollardır. Müxtəlif dövrlərdə alimlər təlim üsullarını müxtəlif şəkildə

təsnif etmişlər. Pedaqoqlar bu təsnifatda müxtəlif mənbələrə istinad etmişlər. Məsələn M.Muradxanov

XX əsrin 60-cı illərində təlim üsullarını bilik mənbələrinə görə aşağıdakı şəkildə təsnif etmişdir:

1. Şifahi və müsahibə, metodları.

2. İllüstrasiyə və demonstrasiya, metodları.

3. Labalator məşğələləri, praktik məşğələlər və çalışmalar.

4. Kitab üzərində iş.

80-cı illərdə B. Əhmədov təlim üsullarını istifadə olunan vasitələr baxımından təsnif etmişdir: sözlü,

əyani, təcrübi metodlar olmaqla üç qrupa ayırmışdır.

90-cı illərdə N.Kazımov təlim üsullarını təlim mərhələlərinə görə müəyyənləşdirmişdir və təlim

üsullarını aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmışdır.

1.Yeni tədris materiallarının, əsasən, qavranılmasına xidmət edən üsullar.

2.Bilik, bacarıq və vərdişlərin, əsasən, formalaşmasına xidmət edən üsullar.

3.Bilik, bacarıq və vərdişlərin, əsasən, tətbiqinə xidmət edən üsullar.

4.Təlimdə müvəffəqiyyətə nəzarət edən üsullar.

Rus və digər ölkələrin pedaqoqları da təlim üsullarını müxtəlif konsepsiyalardan təsnif etmişlər. Bu

dərslikdə işə təlim üsulları tətbiqi sahəsi baxımından təsnif edilir. Yəni təlim üsullarının sırf təlim

müəssisələrində deyil, müəyyən mənada, pedaqoji gerçəklikdə tətbiqi baxımından təsnif ediləcək. Təlim –

tərbiyə müəssisələrində tətbiq edilən təlim üsullarının müxtəlif qeyri-təhsil müəssisələrindəki təlim

xarakterli işlərdə, fəaliyyət sahələrində tətbiqi baxımından yanaşılacaq. Bu fəaliyyət sahələrinə

mədəniyyət müəssisələrindəki təlim öyrətmə dərnəklərini, islah –əmək koloniyalarındakı dərnək tipli

təlim işlərini, istehsal müəssisələrindəki ustanın-şagirdi təlimi etməsi öyrətməsi və s. bu kimi

məşğələlərdə istifadə edilən təlim üsulları və tərzləri təhlil ediləcək. Bu məşğələlərdə təlimin bütün

üsulları tətbiq edilir. Həmin üsullar məşğələnin məzmunundan və məqsədindən asılı olaraq üsul və ya

tərz kimi çıxış edir. Tərz əsas öyrətmə üsulunda göməkçi kimi çıxış edən xırda epizodik yollardır.

Məqsəddən asılı olaraq bunlar rollarını dəyişdirirlər. Məsələn mühazirə metodunda əyani vəsaitlərdən

istifadə əyanilik tərzi kimi çıxış edir. İllistrasiya, demonstrasiya, əşya dərsləri zamanı isə əyanilik üsul, izah

ilə tərz kimi çıxış edir. Təlim üsullarının təsnifi və qruplaşmasında biz üsulları təlimin məqsədi, simvol və

motivləri, şüurluluğu, problemliliyi, nəzarət və özünə nəzarətə əsaslanması baxımından götürəcəyik. Bu

nöqteyi-nəzərdən təlim üsullarını aşağıdakı şəkildə təsnif etmək olar: Yeni biliyin öyrədilməsinə xidmət

edən sözlü üsullar; Yeni biliyin öyrədilməsi prosesində mustəqil fəaliyyət elementləri üstünlük təşkil edən

və bilik, bacarıq, vərdişlərin yaradılmasına xidmət edən üsullar (ekskursiyalar, labarator məşğələlər, kitab

üzərində müstəqil iş, oyunlar, məsələlər və s.); Müstəqil işlər; Problemli təlim, proqramlaşdırma üsulları;

Nəzarət və özünənəzarət metodları.

Yeni biliyin öyrədilməsinə xidmət edən sözlü metodlar.

Bu metodlar ənənəvi pedaqoqikada şərh üsulları kimi, gedir. Lakin burada şərhin bütün növləri deyil,

ancaq yeni biliyin öyrədilməsində daha çox rolu olan metodlardan bəhs ediləcəkdir: izah, nəql, mühazirə,

müsahibə.

İzah təlimin ən geniş yayılmış usuludur. Bu öyrəniləcək yeni materialı şifahi söz vasitəsilə dəlillərlə

isbat etməkdir. İzah vasitəsilə öyrənənlər yeni fakt və ya hadisənin, elmi təlimatın səbəb və nəticə

əlaqələrini dərk edir, mənimsəyir. Bu zaman həm də yeni dərk olunan material əvvəl dərk olunmuşlarla

əlaqələndirilir, beləliklə də yeni öyrənilən məlum biliklər sisteminə daxil edilir. Məlum biliklərə istinad

edilərək öyrənilənin yeni cəhətləri aşkar edilir. Bu əlaqə mədəniyyət müəssisələrindəki texniki-yaradıcılıq

dərnəklərində daha qabarıq nəzərə çarpır. Problemli izah vasitəsilə «kəşf» edilmiş elmi məlumatları

insanlar daha yaxşı dərk edirlər. Belə dərk olunmuş elmi məlumatlar onların malına çevrilir. Öyrətmə

zamanı, daha döğrusu izah zamanı müxtəlif vasitələrdən də istifadə etmək olar. Yəni öyrədən öz fikirini

daha aydın izah etmək üçün müxtəlif əyani vasitələrdən, illüstrativ və demonstrativ vasitələrdən istifadə edə bilər. İzah zamanı həmçinin öyrətmənin səmərəliyini təmin edən induktiv və dediktiv təlim

formalarından da istifadə edilir. İndiktiv və dediktiv izah formalarından istifadə təlimin məqsədindən

asılıdır. İzah üsulundan dəqiq elmlərin mənimsədilməsində daha geniş istifadə edilir. Humanitar elmlərin

öyrədilməsi prosesində hadisə və faktlar arasında səbəb – nəticə əlaqələrinin üzə çıxarılması zamanı da

izahdan geniş istifadə edilir.

Nəql yeni materialın təsvirə əsaslanaraq öyrədilməsi üsuludur. Nəql vasitəsilə yeni material sistemli

və ardıcıl şəkildə təsvir edilir. Nəql müsahibə və izahla əlaqəli şəkildə də aparılır. Nəql şərhin nisbətən

asan forması olub, öyrənənləri az idraki çətinliyə salır. Nəqldən öyrətmənin bütün dövrlərində bütün

siniflərdə, təlim mərhələlərində istifadə edilir.

Nəqlə təlim metodu kimi bir sıra pedaqoji tələbələr verilir: nəql edmi cəhətdən əsaslandırılmış hadisə

və faktlara istinad etməlidir; məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalıdır; irəli sürülən məsələnin doğruluğunu

sübüt edən misallarla təmin edilməlidir; düzgün planlaşdırmalı, aydın şərh edilməlidir; əsas məsələlər

xüsusilə nəzərə çatdırılmalıdır; sadə, aydın dildə şərh olunmalıdır; nəql ifadəli və emosional aparılmalıdır,

nəqlin səmərəlliyi öyrədənin ona diqqətli və hərtərəfli hazırlığını tələb edir.

Mühazirə şərhin nəqlə və izaha nisbətən geniş və uzunmüddətli növü olub özünün ciddiliyi,

prinsipial cəhətdən vacib məsələlərə həsr olunması ilə xarakterizə edilir. Beləki mühazirə öyrənənlərin

başqa mənbələrdən mənimsədikləri məlumat və faktların ümumiləşdirərək dəqiqləşdirilməsinə həsr edilir.

Mühazirə məktəb, ali məktəb və təlimdən kənar müəssisələrdə olmaqla müxtəlif növlərə ayrılır. Bu

mühazirə növləri içərisində orta məktəb mühazirəsi konkret məsələnin geniş şərhinə həsr olunması ilə

fərqlənir. Mühazirənin bu növünün müddəti də öz qısalığına görə digərlərindən fərqlənir. Orta təhsil

mühazirəsi digər mühazirə növlərinə nisbətən qısa müddət, 20-30 dəqiqə ərzində aparılır. İzah və nəqlə

nisbətən mühazirə gərgin diqqət tələb etdiyinə görə onu dinləmək izah və nəqlə nisbətən çətindir. Ona görə

də mühazirədən ancaq 10-11-ci siniflərdə məcburi tələblər, ehtiyac olduqda istifadə edirlər. Ali məktəb

mühazirəsinə nisbətən orta məktəb mühazirəsi aramla, asta-asta aparılır ki, lazımlı hissələri şagirdlər yaza

bilsinlər.

Mühazirə ali məktəblərdə ən çox istifadə edilən təlim üsuludur.Bu mühazirələr daha geniş məsələlərin

yığcam şərhinə həsr olunur. Buna səbəb ali məktəb tələbələrinin yüksək intellektual inkişafı və müstəqil

işləmə qabiliyyətləridir. Şərh edilən məsələ yığcam şəkildə izah edilir, tələbələrə nəzəri istiqamət verilir,

məsələ ətrafında daha geniş və ətraflı işləmə isə tələbələrin özlərinə tapşırılır. Ali məktəb mühazirəsi

80-dəqiqə ərzində aparılır. Mühazirə zamanı şərh edilən məsələlərin əsas mahiyyəti tələbələrə qeyd

etdirilir və ya da mühazirənin məzmunu qısa tezislər şəklində yazdırıla bilər.

Mədəniyyət müəssisələrində aparılan mühazirələr dövrün aktual problemlərinə həsr edilir. Bu

mühazirənin ən uzunmüddətli aparılan formasıdır. Bu tip mühazirələr müxtəlif yaş qrupları ilə aparıla

bilər. Yaşlılarla mühazirələr müxtəlif elm və ya texnika sahəsindəki yeniliklərə həsr edilir. Bu tip

mühazirələr yeni elmi kəşflərlə yanaşı qabaqcıl təcrüələrin tətbiqinə də həsr edilir.

Müsahibə.

Müsahibə təlimin bütün mərhələlərində istifadə edilən sual-cavab üsuludur.Təlim prosesində

müsahibənin aşağıdakı növlərini göstərmək olar:

1.Yeni materialın mənimsənilməsi prosesində.

2.Biliklərin möhkəmləndirilməsinə xidmət edən müsahibə.

3.Biliklərin yoxlanılması və qiymətləndirilməsinə xidmət edən müsahibə.

4.Təkrarlama müsahibəsi.

Yeni materialın öyrədilməsi prosesində müsahibədən o zaman istifadə olunur ki, öyrədilən material

haqqında öyrənilənlər müəyyən məlumata malik olsunlar. Müsahibənin bu növündən ən çox problemli izah

zamanı istifadə edilir. Beləki, müəllim uşaqlara məlum olan materialları sual-cavabla üzə çıxardıqdan

sonra onu evrestik müsahibə ilə yeni «problemə» bağlayır, məntiqi ardıcılıqla, düşündürüjc suallar

vasitəsilə onları problemin açılışına qoşur. Evrestik müsahibə düşündürücü, araşdırıcı müsahibədir. Bu

zaman öyrənənlər idraki fəallıq gösətərir, sualın cavabını şüurlu sürətdə axtarırlar. Sualların

qoyuluşundaki məntiqi ardıcılıq isə onların araşdırmasına, idraki fəaliyyətinə istiqamət verir. Bununla da

mənimsəmədə müsahibənin rolu artır, öyrənmə şüurluluq və fəallıq şəraitində keçir. Müsahibə müxtəlif

əşya və ya hadisələr üzərində də aparıla bilər. Yeni materialın öyrədilməsi prosesində müsahibə həm

indiktiv həm də dediktiv yolla aparıla bilər.

İnduktiv yolla müsahibə zamanı müəllim, təlimatçı, usta və digər öyrətmə ilə məşğul olan şəxs

öyrənənləri onlara məlum olan hadisə, fakt və qanunlara istinad edərək yeni qənaət, nəticə çıxarmağa

gətirir.Dediktiv müsahibə zamanı isə məlum həqiqətlər, elmi nəticələr ayrı-ayrı hallar və vəziyyətlərdə

tətbiq edilir, tərkib hissələrinə ayrılır. Materialın induktiv və ya dediktiv izahı özü bilavasitə müsahibədə

əks olunur.

Müsahibə təlimin mürəkkəb metodu olub onun səmərəli keçirilməsinə aşağıdakı tələblər verilir:

müsahibədə məntiqi ardıcılıq gözlənilməlidir; qoyulan suallar təfəkkürü inkişaf etdirməlidir; suallar aydın

şəkildə qoyulmalıdır.

Həmçinin suallara verilən cavablara da müəyyən tələblər verilir. Beləki, cavab aydın və məntiqi

olmalı, cavab verənin münasibətini əks etdirməli, təfəkkürün məhsulu olduğunu sübüt etməlidir.

Biliklərin möhkəmləndirilməsinə xidmət edən müsahibələr də təlimdə böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bu tip müsahibə, əsasən, yeni material öyrədildikdən sonra, yeni öyrədilmişi daha da möhkəmləndirməyə

xidmət edir. Bu müsahibə bilavasitə müəllimin izahından, yeni materiala aid çalışmalar icrasından və ya

sonrakı dərsdə ev tapşırıqlarının yoxlanılmasından sonra aparılır.

Möhkəmləndirmə ilə bərabər qiymətləndirmə və yoxlama müsahibəsi də aparıla bilər. İstənilən sualcavaba öyrənənin bilik və mənimsəmə səviyyəsini müəyyən etmək olar. Yoxlama məqsədilə aparılan

müsahibə də suallar aydın qurulmalı, düşündürücü olmalı, qeyri-müəyyən cavab üçün imkan verən,

alternativ suallar verilməməlidir. Suallar dəqiq, qısa, məntiqi ardıcılıqla qurulmalıdır.

Müsahibə üsulu təlimin bütün mərhələlərində, bütün təlim tipli məşğələlərin hamısında geniş şəkildə

tətbiq olunur. Bura həmçinin mədəniyyət müəssisələrindəki təlim işləri, öyrədici rejissor işləri, ritorik

xarakterli öyrədici tətbirlərin təşkili və s. daxildir. Belə tip məşğələlərdə çox vaxt müsahibə diskusiyalar

şəklində aparılır. Diskusiyalar ən çox ali təhsil müəssisələri, mədəniyyət və incəsənət müəssisələrindəki

təlim işlərində təşkil edilir. Diskusiyalar zamanı iştirakçılar (tələbə, şagird, tədqiqatçı və s.) öz fikirini

əsaslandırılmış dəlil və sübutlarla isbat etməyi öyrətmək lazımdır. Bu uşaq və yeniyetmələrin, eləcə də

böyüklərin əqli inkişafını sistemə salır, onların fikrini cilalayır, onlarda məntiqi inkişaf etdirir.

Ekskursiyalar müstəqillik elementləri üstünlük təşkil edən metodlardan biridir. Ekskursiya təlim

prosesinə həm təlim üsulu həm də təlimin təşkilat forması kimi daxil olmuşdur. Ekskursiyalar zamanı

öyrənənlər həm yeni məlumatlar əldə edir, yeni biliklərə yiyələnirlər, həm də öyrəndiklərini təkrar edir,

hafizədə möhkəmləndirir, öyrəndiklərinin əməli əhəmiyyəti, biliklərin tətbiqi ilə bilavasitə tanış olurlar.

Ekskursiyalar zamanı izah və şərhin digər növlərindən də istifadə edilir. Orta ümumtəhsil məktəblərində,

orta ixtisas məktəbləri, peşə məktəblərində ekskursiyalar tədris planı və proqramı əsasında xüsusi dərslər

kimi aparılır. Bunlar tədris işinin mühüm tərkib hissəsi hesab olunur. Mədəniyyət müəssisələrində

ekskursiyalar, əsasən marağa görə təşkil edilən məşğələlərdə təşkil edilir. Məsələn mü\əyyən texniki,elmi

işin istehsalda qoyuluşu vəziyyətini öyrənmək məqsədilə, həmçinin məşğələdə əldə edilmiş yeniliyin

istehsalda tətbiqi və onun əhəmiyyətini öyrənmək məqsədilə ekskursiyalar təşkil edilə bilər.

Labarator məşğələlər və praktikumlar da tədqiqatçılıq metodlarından biri olub, yeninin axtarıcılığı

mənimsəməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Praktikum və labarator məşğələlərdən həmçinin biliklərin

möhkəmləndirilməsi məqsədilə də istifadə edilir. Bu məşğələlərin xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki

müxtəlif təbii, kimyəvi, texniki hadisələr üzərində uzun müddət müşahidə apara və müstəqil nəticə çıxara

bilirlər. Məsələn, bitkilərin becərilməsi üzərində iş, kimyəvi reaksiyalarla yeni element və maddələrin

alınması və s.

Mədəniyyət müəssisələrində labarator məşğələləri və praktikumlar marağa görə təşkil edilir və sırf

yaradıcılıq məqsədi daşıyır. Bu məşğələlərdə yeni bitki növü üzərində iş, yeni texniki yaradıcılıq və s. işlər

aparılır.

Kitab və müxtəlif mənbələr üzərində iş həm biliklərə müstəqil yiyələnmə, həm də möhkəmləndirmə

metodu kimi məlumdur. Bu üsulla təhsilin müxtəlif mərhələlərində, həmçinin təlim xarakterli bütün

fəaliyyət sahələrində geniş istifadə edilir. Təlimin ilk mərhələlərində kitab üzərində işdən sinifdə və evdə

istifadə edilir. Sinifdə öyrətmə, evdə təkrarlama və möhkəmlətmə vasitəsi kimi tətbiq edilir. Təlimin

sonrakı mərhələlərində isə kitabdan müstəqil iş vasitəsi kimi istifadə edilməyə başlanılır. Kitab və ilk

mənbələr üzərində iş hər kəsdən müəyyən bacarıq və vərdişlərə malik olmağı tələb edir. Bu bacarıq və

vərdişlərə müxtəlif yaddaşlardan istifadə, sitatlara istinad etmə şərtlərini bilmə, cədvəllərdən istifadə, elmitexniki ədəbiyyat oxuma, müxtəlif işarə və atlaslardan istifadə və s. daxildir.

Kitab və ilk mənbələr üzərində iş insanlara bütün həyatı boyunca, fəaliyyəti prosesində lazım olan

vacib və əhəmiyyətli bir üsuldur. Ona görə də təlimin ilk günlərindən başlayaraq şagird və tələbələrdə

kitab üzərində müstəqil iş bacarıq və vərdişləri formalaşdırılmalıdır. Kitab üzərində iş bacarığın

formalaşdırılmasının insanların gələcək fəaliyyətində böyük əhəmiyyəti vardır. Beləki, bu təhsilin bütün

mərhələlərində elmi məlumatları daha ətraflı və dəqiq mənimsəmə üçün, xüsusi məqsədli müstəqil iş,

axtarıcılıq işi və onun səmərəliliyini təmin edən mühüm şərtlərindən biridir. Kitab üzərində iş qaydalarına

aşağıdakılar aid edilə bilər: öyrədənin izahı ilə kitabda verilənin əlaqələndirilməsi, öyrənilmişlərin təkrarı, yarımçıq öyrənilmiş materialın tamamlanması, çətin və anlaşılmayan ifadə və sözlərin aydınlaşdırılması