Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

öyrənmək üçün yenidən təhsilə qoşulur. Deməli özüntəhsil yüksək şüurluluq və idraki fəallıq, dərk etmə

əsasında mümkün olur. Həmçinin bu proses əvvəlki təcrübə və intelektual səviyyə əsasında baş verir. Şəxs,

fərd malik olduğu imkanlara istinad edərək özündə yeni keyfiyyətlər, bilik və bacarıqlar formalaşdırır.

Yeni, müstəqil yiyələnilmiş biliklər, bacarıqlar motivlərdən asılı olaraq müxtəlif şəkildə həyata keçirilə

bilər; tam yeni bilik bacarıq və vərdişlər və ya mövcüd bilik, bacarıq və vərdişlərin yeni formalara

salınması, təkmilləşdirilməsi. Bu motivlər insanların həyati – zərurətindən və ya mağarağından doğan

tələblərlə bağlıdır. Özüntəhsildə həyat üçün zəruri olan motivlər daha çox üstünlük təşkil edir. Bu motivlər

insanların həm iqtisadi həm də ictimai mövqeyi ilə bağlı olur. İnsanların qarşılaşdığı iqtisadi ehtiyaclar,

səmərəli iqtisadi münasibətlərdən dağan özüntəhsil daha şüurlu və intensiv şəkildə aparılır. Çünki bu

insanların daxili və maddi marağından doğan, şüurlu sürətdə dərk olunan özüntəhsil, yenidən mənimsəmə

prosesidir.

Özüntəhsil prosesinin müxtəlif motivləri mövcuddur. Bunlardan bilavasitə işi ilə bağlı olan

yeniliklərin tətbiqi, fəaliyyəti ilə –yəni işi ilə bağlı olan yeni problemin meydana çıxması; işinin uzun

müddət müşahidəsi və təhlili ilə bağlı olaraq yeni təkmilləşdirmə maraqlarının meydana çıxması və s.

göstərmək olar.

İş sahəsi, fəaliyyətin əsası ilə bağlı olan yeniliklərin öyrənilərək tətbiq edilməsi, müəyyən mənada

məcburi və zəruri özüntəhsildir. Yenilikləri öyrənərək işinə tətbiq etmə cəmiyyətin tələbidir. Hər bir

vətəndaş işçi işindəki yenilikləri izləməli, onu işinə tətbiq etməyi öyrənməlidir. Bu müasir sahibkarlığa

istinad edən cəmiyyətdə daha çox aktuallıq kəsb edir. Beləki, yenilikləri dərk edərək işinə tətbiq edə

bilməyən şəxs istehsala, maddi nemətlər istehsalına mənfi təsir göstərdiyinə görə işdən azad edilir.

Bəzən fəaliyyət prosesində müəyyən çətinliklər, problemlər meydana çıxır. Bu problemin həlli,

çətinliyin aradan qaldırılması işçidən həmin iş prosesinin, fəaliyyətin elmi əsaslarını öyrənməyə, təhliltərkib edərək müqayisələr aparmağa məcbur edir. Bu zaman işçi müstəqil şəkildə öyrənir, elmi araşdırmalar

aparır, yeni nəticələr çıxarmağa çalışır. Bu mənimsəmənin, özüntəhsilin müvəffəqiyyətində sistemli təhsil

müəssisələrində yiyələnmiş bilik, bacarıq və vərdişlər böyük rol oynayır. Müstəqil işləmə bacarığı,

mənbələrdən səmərəli istifadə, biliklərini tətbiq edə bilmək özüntəhsildə böyük əhəmiyyətə malikdir.Marağa görə özüntəhsildə yaradıcılıq və təşəbbüskarlıq əsas motiv rolunu oynayır. Yaradıcılıq

meylinə malik insanlar daim axtarır, öyrənir, işində yeniliklər etməyə çalışırlar. Bu insanların daxili

tələbləri əsasında baş verən özüntəhsildir, öyrənmədir. Daxili öyrənmə, araşdırma tələbi insanları narahat

edir, uzun müddət bir yerdə oturmağa qoymur, axtarışlar aparmağa məcbur edir. Bu zaman insan həm

bildiklərinə, malik olduqlarına nəzər salır, onu artıq yeni nöqteyi-nəzərdən təhlil edir, öyrəndikləri ilə

bağlayır, yeni nətijələr, qənaətlər çıxarmağa çalışır. Bu proses özü insanların öyrəndiklərinə, insanların

idraki fəallığına yeni məna verir. Əgər sistemli təhsil müəssisələrində hər hansı bir elmi məlumat məcburi

öyrədilmişsə, bu yeni şəraitdə, yəni əvvəl öyrənilmiş məlumata yenidən təcrübi baxış şəraitinində həmin

məlumat yeni məna kəsb edir. O, həyatiləşir, doğmalaşır,hər kəsin doğrudan da xüsusi malına çevrilir.

Fəaliyyətin bu cür təşkili isə əvvəl öyrənilmişlərdən yeni şəraitdə istifadə etmə, özüntəhsil və yeni fəaliyyət

üsulları müəyyən etmə üçün imkan yaradır.

İndi özüntəhsilə tərif verərək:

Özüntəhsil şəxsiyyətin müstəqil yolla bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi prosesidir.

Əgər təlim müəllimin rəhbərliyi altında təhsil alma prosesidirsə, özüntəhsilin müəllimin rəhbərliyi

olmadan, müstəqil şəkildə təhsil alma prosesidir.

Özüntəhsilin aşağıdakı formaları mövcüddür: fərdi,qrup,kollektiv.

Fərdi özüntəhsil şəxsiyyətin heç kəslə ünsiyyətdə olmadan təkbaşına bilik, bacarıq və vərdişlərə

yiyələnməsidir. Bu təhsil prosesində şəxsiyyət öz əvvəlki təhsil bazasına, yaradıcılıq və müxtəlif işləmə

bacarığına əsaslanır. Fərdi təhsilin əsas üstün cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, şəxsiyyət öz ideyalarını,

fikirlərini sərbəst şəkildə heç kəsin müdaxiləsi olmadan təfəkkür süzgəcindən keçirir, təhlil, tərkib edir.

Fərdi təhsil tam və təkminləşmiş adamlar tərəfindən daha müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir. Bu həmçinin

fərdin daxili tələblərindən irəli gələn təhsil prosesidir. Hər kəs müəyyən bir sahəyə aid ciddi maraq göstərir və

bu maraq onu yenidən öyrənməyə gətirib çıxarır. Məsələn alimin, elmi işinin müstəqil təhsili və ya tədqiqatı, ali

təhsili mütəxəssislərin ixtisaslarının tələb etdiyi şəxsi təhsil və s. buna misal ola bilər. Bundan əlavə hər bir şəxs

öz maraq və meylinə uyğun ədəbiyyat üzərində işləyir, istədiyi şəraitdə istədiyi material üzərində işləmək

imkana malik olur. Digər tərəfdən müasir iqtisadi vəziyyət də insanları yenidən öyrənməyə, öz üzərində yenidən

işləməyə məcbur edir. Bəzən sənət seçmə təsadüfü xarakter daşıyır. Ali təhsili və ya orta ixtisas təhsilini

bitirdikdən və istehsalatda atıldıqdan sonra gənc müəyyən edir ki, düzgün sənət seçməyib, və yaxud da seçdiyi

sənət onun intellektual, fiziki və ya maddi imkanları ilə uyğun gəlmir. Bu vəziyyətdə özüntəhsilin tələbi yaranır.

Mövcud bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməyə başlanır. Belə halda seçim səmərəli və uyğun şəkildə aparılır.

Bütün yüxarıda qeyd edilənlərlə yanaşı fərdi təhsilin çatışmayan cəhətləri də mövcuddur. Belə ki, əgər

fərdin müstəqil işləmək bacarığı yoxdursa, o bu işin öhdəsindən çətin gəlir və bəzən pessimizmə qapılır.

Bəzən isə adamlar müstəqil işləməyin priyom və metodlarını bilmirlər. Müstəqil təhsil alan fərd çox zaman

işi müvəffəqiyyətlə icra edib etmədiyini bilmir.

Ona görə də fərdi təhsil hər kəsdən möhkəm iradə, işküzarlıq, əməksevərlik, tələb edir. Digər tərəfdən

fərdi təhsilin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməsi fərdi təhsillə kollektiv təhsilin əlaqələndirilməsini tələb edir.

Belə halda fərdlər qarşılıqlı sürətdə bir-birini yoxlayır, nöqsan cəhətləri izə çıxarır, bir-birinin təcrübəsini

öyrənirlər və s.

Özfəaliyyət birlikləri, təkmilləşdirmə kursları, xüsusi tip dərnəklər, nəzəri konfranslar, seminarlar və s.

kollektiv özüntəhsil məşğələləridir. Kollektiv özüntəhsilin bu növləri qədim tarixə malikdir.

Məsələn, XIII-XX əsrlərdə Qərbdə, Rusiyada, Şərq ölkələrində bu qəbilədən olan dərnəklər və

məşgələlər mövcud olmuşdur. Kollektiv özüntəhsilin məşğələləri demək olar. Çünki dərnək və seminarların

xüsusi rəhbəri olur.

Müəyyən məsələlərdə kollektiv üzvlərinə istiqamət və məsləhət verirlər.

Öyrənmə, iş, fəaliyyət müstəqil, təklikdə baş versə də, nəticələrin müzakirəsində kollektivin bütün

üzvləri iştirak edirlər. Təlim metodları həm də özüntəhsil metodları kimi çıxış edir.

Kitab üzərində iş, mənbələrdən istifadə, müqayissə, problemli izah, radio və televiziya verlişlərini

dinləmək, xüsusi çalışmalar, əzbərləmə və s. Metodlarından özüntəhsil metodu kimi istifadə edilir.

Təhsil kimi özüntəhsilin məzmunu da cəmiyyətin iqtisadi inkişafı ilə müəyyən edilir. Müxtəlif

ictimai-iqtisadi dövrlərdə özüntəhsilin məzmunu, ona verilən tələblər müxtəlif olmuşdur. Müasir dövrdə

özünütəhsilin məzmunu bir sıra şərtlər əsasında müəyyən edilməlidir.

Məzmun müəyyən edilərkən fərdin şəxsi marağı və meyli, şəxsiyyətin fəaliyyət göstərdiyi iş sahəsinin xüsusiyyətləri ,

gündəlikictimaisiyasihadisələrvə s. nəzərə alınmalıdır.

Bəzən özüntəhsili müstəqil işlərlə qarışdırırlar. Müstəqil iş müəllimin rəhbərliyi ilə, təhsil alanın yaradıcılıq və

müstəqillik qabiliyyətlərini yoxlamaq və inkişaf etdirmək məqsədilə tətbiq edilir. Məsələn orta məktəblərdə

şagirdlərin çıxışlar və referatlar hazırlanmaları, xüsusi məqsədli çalışmalar üzərində işləmələri öz arzu və meylinə

uyğun olan elm sahəsində müstəqil öyrənmələri və s. ali məktəblərdə yoxlama və kurs işləri, labarator məşğələlər, çertyoj işləri və s. Bu işlərin hamısına məhz müəllim rəhbərlik edir. Amma özünün yaradıcılıq və müstəqillik eyni

məsələ üzərində lazım gəldikdə uzun müddət işləmə müəssisələrinə görə müstəqil işlər özüntəhsilin maddi

bazasını təşkil edir. Şəxsiyyətin özüntəhsilin müvəffəqiyyəti ilk növbədə onun məcburi təhsil prosesində qazanmış

olduqları iradi keyfiyyətlər dözümlülük, yaradıcılıq, müxtəlif mənbələrdə müstəqil işləmə qabiliyyətlərinə

yiyələnmə səviyyəsindən asılıdır.

Şəxsiyyətin özüntəhsilində kitabxanalar da əhəmiyyətli rol oynayır. Elmi-kütləvi və digər kitabxanalar

şəxsiyyətin müstəqil təhsili üçün hər cür şərait yaradır. Müstəqil çalışan şəxs kitabxana vasitəsilə özünə

lazım olan bütün ədəbiyyatları əldə edir. Bu isə onlara müstəqil işləmək üçün imkan yaradır. Digər tərəfdən

kitabxana işçiləri müstəqil təhsillə məşqul olan, amma kitabdan istifadə də çətinlik çəkənlərə kömək edir,

onlara kitabdan istifadə, təhsil aldığı sahə üzrə ədəbiyyat seçə bilmək işlərində kömək edir, istiqamət

verirlər.

Deməli, kütlələrin müstəqil təhsili üçün şərait yaratmaq, kitabxana və onun işçilərinin bir nömrəli

vəzifəsidir.

Mərkəzi kitabxanalarda müstəqil təhsil alanlara kitab seçmə, kitablardan istifadə, kitabların alma,

istifadə etmə, kataloqlardan istifadə, kitabları qaytarma, qaydaları da öyrədilir ki, bu da heç bir (təhsil

müəssisələrindən başqa) təhsil müəssisələrində əvvəlcədən fərdlərə öyrədilməyib.

Kitabxanalar orta və digər təhsil müəssisələrinin, şagird və tələblərinə, müstəqil öyrənmək işində

yardım edən əsas müəssisədir. Kitabxanaların müxtəlif istiqamətlərdə, mövzularda, apardığı işlərdə iştirak

etmək üçün şagirdi və tələbələr axtarışlar aparır, müəyyən məsələləri öyrənməyə çalışırlar ki, bu da öz

növbəsində özünütəhsildir.

Özüntəhsilin həyata keçirilməsində mədəniyyət müəssisələri əhəmiyyətli yer tutur. Belə ki, mədəniyyət

müəssisələri şəxsiyyətin hərtərəfli fəaliyyəti və o cümlədən özüntəhsil üçün geniş imkan və şəraitə

malikdir. Bu isə mədəniyyət müəssisələrinin funksiyaları, onların qarşısında duran vəzifələrlə bağlıdır.

Mədəniyyət müəssisələrinin vəzifəsi bilavasitə insanların asudə vaxtlarını səmərəli təşkil etmək və bununla

da onlarda cəmiyyətin keyfiyyətləri formalaşdırmaq, onların yaradıcı qabiliyyətlərini daha da inkişaf

etdirməkdən ibarətdir.

Mədəniyyət müəssisələrində təşkil edilmiş dərnəklər, texniki yaradıcılıq birlikləri, müxtəlif klublar,

özfəaliyyət kollektivləri insanların müstəqil təhsilinə, onların yaradıcılıq imkanlarının inkişaf və tətbiqinə

xidmət edir. Məsələn: Texniki yaradıcılıq dərnəkləri (gənc radistlər, gənc texniklər və s.) texnikanın

müxtəlif sahəsinə maraq göstərən adamları birləşdirir. Belə dərnəklərdə hər kəs marağlandığı sahə üzrə

müstəqil fəaliyyət göstərir, əldə etdiyi nəticəni və ya onda yaranmış ideyanı həmin dərnəkdə tətbiq edir.

Mədəniyyət müəssisələrində hər kəs onu maraqlandıran sahə üzrə – elmi texniki ictimai- siyasi, bədii

yaradıcılıq təsərrüfat – idarə və s. – yaradılmış qruplarda birləşir, öz yaradıcılıq qabiliyyətlərini, təhsilini

inkişaf etdirirlər.

Yaradılmış özfəaliyyət kollektivləri şəxsiyyətin özünütətbiqinin ən yüksək faktorudur.

Belə ki, özfəaliyyət kollektivləri hər kəsə öz bacarıq və qabiliyyətlərini nümayiş etdirməyə geniş imkan

və şərait yaradır.

Belə kollektivdə şəxsiyyətin həmçinin qabiliyyət və bacarıqları, nəzəri səviyyələri daha da təkminləşir

və inkişaf etdirilir.

Müstəqil təhsil prosesində təkmilləşdirmə kursları da əhəmiyyətli yer tutur. Təkminləşdirmə kursları

bir tərəfdən şəxsiyyətin ixtisas üzrə müstəqil hazırlığını yüksəldir və təkmilləşdirir, digər tərəfdən isə

ixtisasa verilən yeni tələbləri, yeni kəşfləri bilavasitə işə tətbiq etmə yollarını başa salır. Ona görə də

istehsalın, kənd təsərrüfatını, qeyri-istehsal sahələrinin bütün işçiləri vaxtaşırı olaraq təkmilləşdirmə

kurslarından keçirlər.

Müxtəlif tip teatırlarda da özüntəhsil imkanları genişdir. Məsələn:Tələbənin öyrəndiyi hərifi və təcrübi

məsələlər yeni formada tələb edilir. Rejissorun tələblərini aktyor dərk etmək üçün düşünür, onu bildikləri ilə

müqayisə edir, əlaqələndirir, yenisini öyrənməyə cəhd edir, və yaxud hər bir yeni rolu aktyor yaşından və iş

stajından asılı olmayaraq, öyrənmək, yəni personajın sözlərini əzbərləyir, onun psixoloji xüsusiyətlərini

dərk etməyə çalışır, əxlaqi və ictimai görüşlərini, mövqeyini dərk etməyə çalışır. Bu aktyor fəaliyyətinin

əsasını təşkil edir, onun inkişafını təmin edir. Bu həmçinin teatrşünasa da aiddir. Hər bir rol haqqında söz

demək, onu təhlil edərək münasibət bildirmək hər bir teatşünasdan həm tamaşaya qoyulan əsəri dərindən

dərkı etməyi, həm də aktyoru öyrənməy tələb edir. Bu isə müəyyən mənada özüntəhsildir.

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar:

1. Özüntəhsilə verilən müasir tələblər.

2. Özüntəhsilə aid fikirlər.

3. Mədəniyyət müəssisələrində özüntəhsil işləri.

4. Özüntəhsil üsulları.ƏDƏBİYYAT

1. Azərbayjan Respublikasının konstitusiyası. Bakı,1998

2. Azərbayjan Respublikasının Təhsil Qanunu. Bakı,1992.

3. N.M.Kazımov, Ə.Ş.Həşimov. Pedaqoqika. Bakı «Maarif»,1996.

4. N.M.Kazımov Məktəb pedaqoqikası, Bakı «Çaşıoğlu»,2002.

5. Z.Qaralov Azərbayjanda təhsil iş planının əsasları. «Azərbayjan müəllimi», 21-31 fevral,2001.

6. Pedaqoqika, M.1968.

7. Pedaqoqika, Bakı «Azərnəşr» 1966.

8. Pedaqoqika. M.1972.

9. Vvedenie v pedaqoqiku M.»Prosveşenie» 1975.

10. Pedaqoqika şkolı. M.»Prosveşenie»1977.

11. Pedaqoqika, Bakı, «Renesans»,2000.

12. C.Y.Lerner Proses obuçeniə i yeqo zakonomernosti.M,»Prosveşenie»1980.

13. Didaktika sredney şkolı M, «Prosveşenie»,1983.

14. Pedaqoqika,M., «Prosveşenie»,1983.

15. Ə.Y.Seyidov Pedaqoqika tarixi,B. «Maarif»1968.

16. Ə.Y.Seyidov, Azərbayjanda pedaqoci fikrin inkişaf tarixindən. B., «Maarif»1982.

17. Məktəb Pedaqoqikası (rusçadan tərjümə) B. «Maarif»1982.

18. A.Rzayev, B.Əhmədov, Pedaqoqikadan mühazirə konspektləri,B., «Maarif» 1983.

19. Ə.S,Bayramov,Ə.Ə.Əlizadə,Psixoloqiya»B., «Maarif» 1989.

20. V.V.Krayevskiy Problemı nauçnoqo obosnovaniə obuçeniə, M.1977.

21. V.Okon, Osnovı problemnoqo obuçeniə. M. «Prosveşenie»,1968.

22. Q.A.Clina Pedaqoqika.M., «Prosveşenie»1984.

23. Y.R.Arazov İskusstvo vospitıvat.M. «Prosveşenie»1985.

24. N.Kazımov Ali məktəb pedaqoqikası.,B., «Nijat»1999.

25. A.Aslanov İnjəsənət və tərbiyə, B. «Gənjlik»,1967.

26. A.Şükürov, Kulturologiya. B., «Elm»1998.

27. Ə.Tağıyev, Q.Əliyev, Kulturologiya. B., «Təbib»1997.

28. N.M.Kazımov, Tərbiyənin elmi pedaqoci əsasları, B. «Maarif», 1983.

29. Əhmədov N. XIX əsr Azərbayjan məktəbi,B., «Maarif»,1985.

30. Y.Talıbov, F.Sadıxov, S.Quliyev, Azərbayjanda məktəb və pedaqoci fikir tarixi, B.

31. «Ünsiyyət»,2000.

32. N.Tusi, Əxlaqi-Naziri, B., «Elm»1989.

33. M.Maxmudov, Problemnoe obuçenie»,M., «Prosveşenie»,1979.

34. Pedaqoqika, M. «Prosveşenie» 1981.

35. Pedaqoqika, B., «Maarif» 1993.

36. Xrestomatiya po pedaqoqike. M., «Prosveşenie»1976.

37. Ə.Həşimov, Azərbayjan xalq pedaqoqikası, B.,1993.

38. Ə.Ağayev, Pedaqoci fikrimiz: dünənimiz, bu günümüz, B.,2000.

39. Avestva. Azərbayjan klassik ədəbiyyatı kitabxanası.

40. Y.V.Zankov, Didaktika i jizn, M.1968.

41. S.Q.Şapovalenko «Metodika prepodovaniya ximii v sredney şkole», M.,1963.

42. Kulturologiya, (Pod. red. Draça Q.V.) R-D,1997.

43. M.S.Kaqan, Kultura i deyatelnost»M.1976.

44. L.Stoloviç, «Cizn, tvorçestvo i iskusstvo»,M.1978.

45. K.D. Uşinski, Seçilmiş əsərləri, (rusça) M.,1952.