Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən

 Azotlu maddələr 

 

11 

K a r b o h i d r a t l a r  

 

 

 

Monosaxaridlər 

Oliqosaxaridlər 

Polisaxaridlər 

 

Triozalar  

             Disaxaridlər             Homopolisaxaridlər 

Tetrozalar                    Trisaxaridlər            Heteropolisaxaridlər 

Pentozalar  

         Tetrasaxaridlər və s. 

Heksozalar və s.   

          

Monosaxaridlər  –  tərkibində  3-dən  10-a  qədər  karbon 

atomu saxlayan üzvi birləşmələrdir. Tərkibində 3 karbon atomu 

olduqda  triozalar,  4  karbon  atomu  olduqda–tetrozalar,  5 

olduqda–pentozalar,  6–heksozalar,  7–heptozalar,  8–oktozalar, 

9 karbon atomu olduqda isə nonozalar adlandırılırlar. 

Oliqosaxaridlər–tərkibində 2-dən 10-a qədər monosaxa-

rid  qalıqlarından  təşkil  olunmuşlar.  Əgər  2  monosaxarid  bir-

birilə  birləşərsə  -  disaxaridlər,  3  monosaxarid  bir  birilə  birləş-

dikdə-trisaxaridlər, 4 monosaxariddən–tetrasaxaridlər, ən nəha-

yət 9 monosaxariddən isə nonosaxaridlər əmələ gəlir.  

Polisaxaridlər isə 10 və  daha çox monosaxarid qalıqla-

rından təşkil olunmuşdur.  

 

Monosaxaridlər  

 

Üzümün 

tərkibində 

olan 

əsas 

şəkərlər 

monosaxaridlərdən ibarətdir. Monosaxaridlərin tərkibində alde- 

                

O 

hid −

C 

 

        və  keton  > C = O  qrupları olur. Monosaxaridləri  

    

H  

adlandırmaq  üçün  onların  axırına  “oza”  şəkilçisi  əlavə  olunur. 

Bəzi  keto-monosaxaridlərin  adlandırılmasında  isə  onların 

axırına “uloza” şəkilçisi əlavə olunur. Məsələn, qlükoza, fruk-

toza, ribuloza, ksiuloza və qeyrilərini göstərmək olar. Üzümdə 

---

 Azotlu maddələr 

 

12 

və  şərabda  rast  gəlinən  monosaxaridlərin  ən  sadə  nümayəndə-

lərindən biri triozalardır – C

3

H

6

O

3

. Göründüyü kimi triozaların 

tərkibində 3 karbon atomu olur. Triozalara misal olaraq qliserin 

aldehidini  və  dioksiasetonu  göstərmək  olar.    Qliserin  aldehidi 

aldozalara, dioksiaseton isə ketozalara aiddir.  

Qliserinin  dehidrogensizləşməsi  nəticəsində  qliserin  al-

dehidi və dioksiaseton əmələ gəlir.  

        O 

           C                           CH

2

OH              CH

2

OH 

        H      

 - H

2

                                    - H

2

     

    H—C—OH    ←—     CHOH    —→    C=O 

 

           CH

2

OH                 CH

2

OH              CH

2

OH 

Qliserin aldehidi              Qliserin              Dioksiaseton 

       (aldoza)                                                   (ketoza) 

 

Qliserin  aldehidinin  quruluşuna  nəzər  saldıqda  məlum 

olur ki, onun tərkibində bir asimmetrik karbon atomu vardır.  

        O                                                      O 

           C                                                      C 

        H   

 

                                                  H

                                                                 

    H—C—OH                                   HO—C—H 

 

           CH

2

OH                                            CH

2

OH 

D (+) qliserin aldehidi                    L (−) qliserin aldehidi 

 

       Ona  görə  də  qliserin  aldehidinin  D  və  L-formaları  möv-

cuddur.  Monosaxaridlərin  optik  izomerləri  aşağıdakı  düsturla 

təyin olunur: 

N=2

n

  

Burada: N–izomerlərin sayını, n–isə asimmetrik karbon 

atomlarının  sayını  göstərir.  Bu  düstura  əsasən  triozaların–2; 

tetrozaların–4;  pentozaların–8;  heksozaların–16;  heptozaların 

isə 32 optik izomeri vardır. Bitkilərdə, o cümlədən üzümdə tri-

ozalar  sərbəst  halda  yox,  birləşmiş  şəkildə  olurlar.  Triozalar 

---

 Azotlu maddələr 

 

13 

üzüm  şirəsinin  qıcqırması  nəticəsində  fruktoza  1,6-difosfatın,  

aldolaza fermentinin təsirindən hidrolizi zamanı aralıq mübadi-

lə məhsulu kimi əmələ gəlirlər. 

                                                 O 

           CH

2

O                                  C 

                                                 H 

           C=O                                  CHOH 

                    

Aldolaza

                      

 HO—C—H           ——→          CH

2

O 

                                                   

    H—C—OH                            3-fosfoqliserin aldehidi 

                                                     CH

2

OH 

    H—C—OH 

                                                     C=O 

           CH

2

O 

                                                     CH

2

O         

Fruktoza 1-6 fosfat                      

                                                   3-fosfodioksiaseton 

 

Şərabda  triozalara  əsasən  üzüm  şirəsinin  qıcqırması 

zamanı  əmələ  gələn  fosfat  efirləri  şəklində  təsadüf  olunur. 

Üzümün və şərabın tərkibində ən geniş yayılmış monosaxarid-

lər pentozalar və heksozalardır. 

Pentozalar  –  C

5

H

10

O

5

.  Pentozalar  tərkibində  5  karbon 

atomu  saxlamaqla  aldehid  və  keton  formalarında  olurlar. 

Pentozalar  üzümün  və  şərabın  tərkibində  sərbəst  halda  az, 

birləşmiş  şəkildə  isə  polisaxaridlərin  nümayəndəsi  olan 

pentozanların tərkibində olurlar.  

Şərabın  termiki  və  başqa  üsulla  işlənməsi  zamanı 

pentozanlar  hidroliz  olunaraq  pentozalara  ayrılırlar.  Ona  görə 

də  pentozalar  üzümdə  az,  şərabda  isə  nisbətən  çox  olurlar. 

Üzümdə  və  şərabda  pentozaların  aldehid  və  keton  formalarına 

rast gəlinir.  

Aldehid formalarına misal olaraq arabinozanı, ribozanı, 

dezoksiribozanı və ksilozanı göstərmək olar.  

P 

P 

P 

P 

---