Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq



Yüklə 43,05 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/70
tarix30.12.2017
ölçüsü43,05 Kb.
#18821
növüDərs
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   70

Yeni 
əmələ 
gəlmiş 
yarpaq
İnkişaf 
etmiş
yarpaq
Kökümsov
Erkək qıjı
2
2
27
26
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
 
1
2
1. Açar sözlərdən istifadə edərək cümlələri 
tamamlayın: 
Qutucuq, ziqot, spermatozoid, 
ayaqcıq, su, protonema, yumurtahüceyrə, 
spor, rizoidlər.
Erkək bitkilərin yuxarı hissəsində içində 
erkək qametlər –__ yetişən erkək cinsiyyət 
orqanları əmələ gəlir. Onlar __iştirakı ilə 
sərbəst hərəkət edə bilir. Dişi bitkilərdə dişi 
cinsiyyət hüceyrəsi – __ yetişən dişi cinsiy-
yət orqanları yerləşir. Yumurta hüceyrənin 
mayalanması nəticəsində __ yaranır. Ondan 
uzun__ üzərində yerləşən qutucuq əmələ 
gəlir. Sporlar __ içində inkişaf edir. Onlar 
yetişdikdə__qapaqcığı açılır və __ tökülür. 
Rütubətli torpağa düşdükdə __ yaşıl sap – 
__ inkişaf edir. Onun üzərində __ və 
tumurcuqlar olur. Tumurcuqlardan cavan 
zoğlar inkişaf edir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Şəkildə dişi və 
erkək bitkiləri 
göstərin. 
Rəqəmlərlə işa-
rələnən hissə-
ləri adlandı-
raraq fikrinizi 
əsaslandırın.
Öyrändiklärinizi 
tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi 
tätbiq edin  
Mamırların təbiətdə və insan həyatında rolu. Mamırlar torpağın üzə-
rini örtərək ora havanın keçməsini çətinləşdirir. Bu isə torpağın turşulaş-
masına və bataqlıqlaşmasına səbəb olur. Sfaqnumun çürüməsi nəticəsin-
də torf əmələ gəlir. Torfdan insanlar yanacaq, gübrə və xalq təsərrüfa-
tında xammal kimi istifadə edirlər. Ondan, həmçinin, ağac spirti, plast-
mas, izolyasiya materialı, qətran və digər qiymətli məhsullar alınır.
Qıjıkimilər  ali  sporlu  bitkilərə  aiddir.  Qədim  rəvayətə  görə,  qıjı  ildə  bir  dəfə 
çiçək açır. İnsanlar meşələri gəzərək çiçəkləyən qıjı axtarırdılar. İnanırdılar ki, 
onun çiçəyini görən xəzinə tapıb dövlətli və xoşbəxt olacaq. Bu, ona görə rəvayət 
adlanır ki, əslində, qıjı heç vaxt çiçək açmır.
· Sizcə, qıjının çiçək açmamasına səbəb nədir?   
10. 
Qıjıkimilər. Qıjıların çoxalması
İşin gedişi: 1. Qıjının zahiri görünüşünə 
nəzər salın. Kökümsovun üzərindəki kök-
ləri tapın. Bu, hansı köklərdir? 2. Yarpa-
ğın alt səthində içərisində spor olan qo-
nur  qabarcıqlara  diqqət  yetirin.  Qıjının 
həyatında  sporların  əhəmiyyəti  nədir?   
3. Bitkinin şəklini çəkin və onun orqan-
larının adlarını qeyd edin.
Qıjıkimilərin əlamətləri. Mamırlardan fərqli olaraq, qıjıkimilərin gövdə 
və yarpaqdan başqa inkişaf etmiş kökləri də olur. Onlar sporlar vasitəsilə 
çoxalır. Mayalanma prosesi, mamırlardakı kimi, suyun iştirakı ilə gedir. 
Qıjıkimilərin müxtəlifliyi. 
  Qədim  bitkilər  olan  qıjıkimilərə  rütubətli  və  kölgəli  yerlərdə, 
xüsusən  meşə  örtüyü  altında  rast  gəlinir.  Əksəriyyətinin  gövdəsi  otşəkil-
lidir, lakin tropik Asiya, Avstraliya, Mərkəzi və Cənubi Amerika kimi zona-
larda  bəzi  ağacşəkilli  formalara  da  təsadüf  edilir.  Qıjıkimilər  arasında 
lianlara da rast gəlinir. 
Qıjılar. Qıjıların bədən ölçüləri bir neçə mm-dən bir neçə   metrə qədər 
olur.  Geniş yayılmış nümayəndəsi olan erkək qıjı çoxillik bitkidir, yerüstü 
gövdəsi olmur. Yeraltı gövdəsi kökümsovdur. Kökümsovlardan əlavə köklər 
və  yerüstü  yarpaqlar  çıxır.  Erkək  qıjının  cavan  yarpaqlarının  ucları 
spiralvari burulur və zoğ kimi uc hissədən böyüyür. Fotosintez nəticəsində 
yaranan üzvi maddələrin bir qismi kökümsovda ehtiyat halında toplanır.
Çoxalması.  Qıjıların  çoxalması  zamanı  qeyri-cinsi  nəsil  cinsi  nəsillə 
əvəz  olunur.  Mamırlardan  fərqli  olaraq,  yetkin  qıjı  bitkisi  qeyri-cinsi 
nəsil hesab edilir. Əgər qıjının yarpağına baxsaq, onun alt hissəsində ki-
çik, qonur qabarcıqları görmək mümkündür. Onların daxilində   sporan-
gilər  adlanan  kisəciklər  yerləşir.  Bunların  içərisində  sporlar  yetişir. 
 
Qıjıkimilərə qıjılar, qatırquyruğular və plaun-
lar  aiddir.
 Qıjının çoxalması
Sporangi
Yetişmiş sporlar
İlk cücərti
Protal
Erkək cinsi orqan
Dişi cinsi orqan
Yumurta 
hüceyrə
Mayalanmış 
yumurta 
hüceyrə (ziqot)
Rüşeymli 
protal 
Yetkin bitki  
Spermatozoid
QEYRİ-CİNSİ NƏSİL
CİNSİ NƏSİL
İşin məqsədi: Qıjı bitkisinin quruluş xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq. 
Təchizat: Lupa, canlı qıjı bitkisi.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Qıjının quruluşu
2. Yosun və mamırların 
oxşar və fərqli 
əlamətlərini qeyd edin. 


Yeni 
əmələ 
gəlmiş 
yarpaq
İnkişaf 
etmiş
yarpaq
Kökümsov
Erkək qıjı
2
2
27
26
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
 
1
2
1. Açar sözlərdən istifadə edərək cümlələri 
tamamlayın: 
Qutucuq, ziqot, spermatozoid, 
ayaqcıq, su, protonema, yumurtahüceyrə, 
spor, rizoidlər.
Erkək bitkilərin yuxarı hissəsində içində 
erkək qametlər –__ yetişən erkək cinsiyyət 
orqanları əmələ gəlir. Onlar __iştirakı ilə 
sərbəst hərəkət edə bilir. Dişi bitkilərdə dişi 
cinsiyyət hüceyrəsi – __ yetişən dişi cinsiy-
yət orqanları yerləşir. Yumurta hüceyrənin 
mayalanması nəticəsində __ yaranır. Ondan 
uzun__ üzərində yerləşən qutucuq əmələ 
gəlir. Sporlar __ içində inkişaf edir. Onlar 
yetişdikdə__qapaqcığı açılır və __ tökülür. 
Rütubətli torpağa düşdükdə __ yaşıl sap – 
__ inkişaf edir. Onun üzərində __ və 
tumurcuqlar olur. Tumurcuqlardan cavan 
zoğlar inkişaf edir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Şəkildə dişi və 
erkək bitkiləri 
göstərin. 
Rəqəmlərlə işa-
rələnən hissə-
ləri adlandı-
raraq fikrinizi 
əsaslandırın.
Öyrändiklärinizi 
tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi 
tätbiq edin  
Mamırların təbiətdə və insan həyatında rolu. Mamırlar torpağın üzə-
rini örtərək ora havanın keçməsini çətinləşdirir. Bu isə torpağın turşulaş-
masına və bataqlıqlaşmasına səbəb olur. Sfaqnumun çürüməsi nəticəsin-
də torf əmələ gəlir. Torfdan insanlar yanacaq, gübrə və xalq təsərrüfa-
tında xammal kimi istifadə edirlər. Ondan, həmçinin, ağac spirti, plast-
mas, izolyasiya materialı, qətran və digər qiymətli məhsullar alınır.
Qıjıkimilər  ali  sporlu  bitkilərə  aiddir.  Qədim  rəvayətə  görə,  qıjı  ildə  bir  dəfə 
çiçək açır. İnsanlar meşələri gəzərək çiçəkləyən qıjı axtarırdılar. İnanırdılar ki, 
onun çiçəyini görən xəzinə tapıb dövlətli və xoşbəxt olacaq. Bu, ona görə rəvayət 
adlanır ki, əslində, qıjı heç vaxt çiçək açmır.
· Sizcə, qıjının çiçək açmamasına səbəb nədir?   
10. 
Qıjıkimilər. Qıjıların çoxalması
İşin gedişi: 1. Qıjının zahiri görünüşünə 
nəzər salın. Kökümsovun üzərindəki kök-
ləri tapın. Bu, hansı köklərdir? 2. Yarpa-
ğın alt səthində içərisində spor olan qo-
nur  qabarcıqlara  diqqət  yetirin.  Qıjının 
həyatında  sporların  əhəmiyyəti  nədir?   
3. Bitkinin şəklini çəkin və onun orqan-
larının adlarını qeyd edin.
Qıjıkimilərin əlamətləri. Mamırlardan fərqli olaraq, qıjıkimilərin gövdə 
və yarpaqdan başqa inkişaf etmiş kökləri də olur. Onlar sporlar vasitəsilə 
çoxalır. Mayalanma prosesi, mamırlardakı kimi, suyun iştirakı ilə gedir. 
Qıjıkimilərin müxtəlifliyi. 
  Qədim  bitkilər  olan  qıjıkimilərə  rütubətli  və  kölgəli  yerlərdə, 
xüsusən  meşə  örtüyü  altında  rast  gəlinir.  Əksəriyyətinin  gövdəsi  otşəkil-
lidir, lakin tropik Asiya, Avstraliya, Mərkəzi və Cənubi Amerika kimi zona-
larda  bəzi  ağacşəkilli  formalara  da  təsadüf  edilir.  Qıjıkimilər  arasında 
lianlara da rast gəlinir. 
Qıjılar. Qıjıların bədən ölçüləri bir neçə mm-dən bir neçə   metrə qədər 
olur.  Geniş yayılmış nümayəndəsi olan erkək qıjı çoxillik bitkidir, yerüstü 
gövdəsi olmur. Yeraltı gövdəsi kökümsovdur. Kökümsovlardan əlavə köklər 
və  yerüstü  yarpaqlar  çıxır.  Erkək  qıjının  cavan  yarpaqlarının  ucları 
spiralvari burulur və zoğ kimi uc hissədən böyüyür. Fotosintez nəticəsində 
yaranan üzvi maddələrin bir qismi kökümsovda ehtiyat halında toplanır.
Çoxalması.  Qıjıların  çoxalması  zamanı  qeyri-cinsi  nəsil  cinsi  nəsillə 
əvəz  olunur.  Mamırlardan  fərqli  olaraq,  yetkin  qıjı  bitkisi  qeyri-cinsi 
nəsil hesab edilir. Əgər qıjının yarpağına baxsaq, onun alt hissəsində ki-
çik, qonur qabarcıqları görmək mümkündür. Onların daxilində   sporan-
gilər  adlanan  kisəciklər  yerləşir.  Bunların  içərisində  sporlar  yetişir. 
 
Qıjıkimilərə qıjılar, qatırquyruğular və plaun-
lar  aiddir.
 Qıjının çoxalması
Sporangi
Yetişmiş sporlar
İlk cücərti
Protal
Erkək cinsi orqan
Dişi cinsi orqan
Yumurta 
hüceyrə
Mayalanmış 
yumurta 
hüceyrə (ziqot)
Rüşeymli 
protal 
Yetkin bitki  
Spermatozoid
QEYRİ-CİNSİ NƏSİL
CİNSİ NƏSİL
İşin məqsədi: Qıjı bitkisinin quruluş xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq. 
Təchizat: Lupa, canlı qıjı bitkisi.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Qıjının quruluşu
2. Yosun və mamırların 
oxşar və fərqli 
əlamətlərini qeyd edin. 


Yüklə 43,05 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   70




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə