Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

1
1
11
10
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
  /  
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
Orqanizmlərin  həyat  fəaliyyətlərini  öyrənən  elm  sahəsi  fiziologiya 
(yun.  fizis  –  təbiət,  logos  –  elm)  adlanır.  Bitkilərdə  gedən  fotosintez, 
tənəffüs və s. kimi fizioloji prosesləri bitki fiziologiyası, heyvanlarda baş 
verən fizioloji prosesləri isə (qan dövranı, tənəffüs, ifrazat və s.) heyvan 
fiziologiyası öyrənir. 
Canlı  obyektləri  öyrənmək  üçün  bioloqlar  vaxtaşırı  digər  elm 
sahələrinə  müraciət  edirlər.  Belə  ki,  canlı  orqanizmlərdə  maddələrin 
analizinin aparılması üçün kimyanın köməyinə ehtiyac duyulur. Bunun 
nəticəsində biokimya elmi meydana gəldi. Canlı orqanizmlərə xas olan, 
məsələn,  işığın  gözə  və  yaxud  da  yarpağa  təsiri  kimi  fiziki  hadisələri 
biofizika elmi tədqiq edir. Bu   elm sahələri bioloji prosesləri daha yaxşı 
araşdırmağa kömək edir.
Mətndən istifadə edərək canlılar haqqında elm 
sahələrinin adını müəyyən etməklə krossvordu 
tamamlayın.
1. Canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyəti 
əsasında baş verən kimyəvi prosesləri 
öyrənən elm sahəsi.
2. Orqanizmlərin daxili quruluşunu öyrənən 
elm sahəsi.
3. Orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini 
öyrənən elm sahəsi.
4. Bioloji sistemlərdə baş verən fiziki 
prosesləri və müxtəlif fiziki amillərin 
bioloji obyektlərə təsirini öyrənən elm.
B İ O L O G İ Y A
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1. Dərslikdəki mətndən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
2. Verilənləri hansı elm sahələri öyrənir?
a) Balığın tənəffüsünü  
b) Ürəyin işini  
c) Üzgəcin quruluşunu  
d) Balığın skeletini
Nəyi öyrənir? 
Nümunə
Bioloji elmlər
Fiziologiya
Anatomiya
Morfologiya
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
İngilis  alimi  Ç.Darvin  bir  dəfə  bağda  gəzərkən  soxulcan  gördü.  Onun    hərə-
kətlərini bir müddət müşahidə edərək belə qənaətə gəldi ki, soxulcan torpağı 
yumşaldaraq onun məhsuldarlığını artırır.
2. 
Biologiyanın tədqiqat üsulları
· Ç.Darvin hansı yolla soxulcanın təbiətdə rolunu müəyyən etdi?
· Biologiyada daha hansı üsullardan istifadə edilə bilər?
Canlı  varlıqların  öyrənilməsi  üçün  müxtəlif  metod-
lardan  (yun.  methodos  –  yol,  tədqiqat,  dərketmə  yolu) 
istifadə edilir. Bunların ən əsası müşahidə, eksperiment 
və ölçmədir.
Müşahidə.  Hər  hansı  bir  obyektin  və  ya  hadisənin 
duyğu orqanlarının köməyi ilə öyrənilməsinə əsaslanır. 
Canlı  orqanizmlər  üzərində  müşahidələr  aparmaqla 
onların  təsvir  edilməsi  bir  çox  məsələləri  aydınlaşdır-
mağa kömək edir. Məsələn, alma ağacı ilin hansı ayında 
çiçəkləyir, yarpaqların tökülməsi, yəni xəzan nə vaxt baş 
verir? Canlıların müşahidəsini həm təbii, həm laborato-
riya şəraitində aparmaq mümkündür. 
Təbiətdə  belə  müşahidələr  zamanı  binokldan,  video-
kameradan,  laboratoriyada    isə  lupa,  mikroskop  və  digər 
avadanlıqdan istifadə edilə bilər.
Müşahidə zamanı məlumatlar toplanır. Onların əsasında 
elmi  mülahizələr  irəli  sürülür.  Bunların  təsdiq  edilməsi 
üçün isə eksperiment  aparılır.
Eksperiment  (lat.  experimentum  –  təcrübə,  sınaq).   
Bu  üsuldan  müşa hidə  nəticəsində  irəli  sürülən 
mülahizəni yoxlamaq, onu təsdiq və ya inkar etmək üçün 
Fotosintezin getmə 
sürətinin karbon qazının 
havadakı konsentrasiya-
sından asılılıq qrafikini 
diqqətlə nəzərdən keçirin. 
Burada   oxu üzərində 
karbon qazının konsen-
trasiyası,  -də isə foto-
sintezin nisbi sürəti 
göstərilir. 
X
Y
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Qrafikə əsasən suallara cavab verin: 
1. Karbon qazının konsentrasiyası 0,1% və 0,18% arasında olarsa,  fotosinte-
zin sürətində nə baş verər? 2. Əgər istixana havasında karbon qazının 
miqdarı 0,03% və ya 0,08% olarsa, fotosintezin sürəti nəyə bərabər olar?
Fotosintezin  nisbi sürəti
Karbon qazının havada konsentrasiyası (%)
100
75
50
25
0
0,02
0,04
0,06
0,08
0,1 0,12 0,14
0,16
0,18
0,2
X
Y
Müşahidə
Eksperiment 
Ölçmə 
1
2
3
4

---

1
1
13
12
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
  /  
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
istifadə olunur. Məsələn, təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, 
azot duzları bitkinin gövdə və yarpaqlarının böyüməsini sürətləndirir. 
Ölçmə. Bir çox hallarda müşahidə və eksperimentlər ölçmə ilə müşa-
yiət olunur. Belə ki, gübrələrin bitkilərə təsirini onların boylarını ölçərək 
gübrə verilməyən bitkilərlə müqayisə etməklə müəyyənləşdirmək müm-
kündür.
Beləliklə, müşahidə, eksperiment və müvafiq ölçmələr nəticəsində təd-
qiqatçı öyrəniləcək obyekt və ya hadisə barədə müəyyən elmi biliklər əldə 
edir. 
1. Aşağıdakı qənaətə gəlmək üçün hansı metodlardan istifadə olunmuşdur? 
– Ətirli tütün bitkisinin çiçəkləri gecə açılır, gündüz bağlanır. 
– Amöbün yerləşdiyi su damlasına duz kristalı əlavə etdikdə, o, yalançı 
ayaqlarını yığır və dəyirmi forma alır.
2. Tədqiqatçı yeni buğda sortunun böyümə sürətinə işıqlanma müddətinin  
təsirini öyrənmək istəyir. O, bu zaman hansı tədqiqat metodlarından istifadə 
edə bilər? Tədqiqatçının işinin gedişini təsvir edin və mülahizələrinizi 
əsaslandırın.
Cədvəli tamamlayın.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Tədqiqat üsulları                                              
Misallar
İstifadə olunan avadanlıq
Qədim  zamanlardan  insanlar  gözlə  çətin  görünən  cisimləri  görmək  üçün 
müxtəlif  cihazlardan  istifadə  etmişlər.  Məsələn,  münəccimlər  göy  cisimlərinə 
baxmaq üçün sadə teleskoplardan, dənizçilər uzaq məsafələrə baxmaq üçün isə 
durbinlərdən istifadə edirdilər. 
3.
 
  Mikroskopiya 
· Bəs mikroaləmin obyektlərini necə müşahidə etmək olar?
· Onlar nə üçün və necə öyrənilir?
Müvəqqəti preparatların hazırlanması qaydası
Təchizat: İşıq mikroskopu, əşya və örtük şüşələri, Petr fincanı, içərisində su 
olan stəkan, pinset, filtr kağızı, pambıq lifi və ya saç tükü.
İşin gedişi: 1. Əşya şüşəsini kənarlarından tutaraq ehtiyatla götürün.
2. Bir neçə pambıq lifi və ya saç tükünü əşya şüşəsinin mərkəzinə qoyun. 3. Ob-
yektin  üzərinə  pipetlə  1-2  damcı  su  tökün.  4.  Örtük  şüşəsinin  kənarlarından 
ehtiyatla tutaraq onun bir tərəfini damcının içərisinə salın və sonra onu ehmalca 
əşya şüşəsinin üzərinə  yerləşdirin. 
 Əşya və örtük şüşələri arasında hava qabarcığı qalmamalıdır!
– Suyun artığını filtr kağızı ilə götürün.
– Preparata əvvəl mikroskopun kiçik, sonra böyük böyüdücüsündə baxın.
– Mikroskopda gördüyünüzü dəftərinizə çəkin.
 
Diqqät:
Bu üsuldan həm cansız, həm də canlı mikroskopik obyektlərin tədqiqin-
də istifadə etmək mümkündür. Biologiyada mikroskopla aparılan tədqi-
qatlarda, adətən, canlının müəyyən nazik kəsiyindən və ya hissəciyindən 
hazırlanmış preparatlardan istifadə edilir.
Mikroskopiya  –  tədqiqat  üsulu.  Mikroskopiya  üsulu  mikroskopun 
köməyi  ilə  müxtəlif  obyektlərin  öyrənilməsinə  əsaslanır.  Onun  əsasını 
işıq və elektron mikroskopu ilə aparılan tədqiqatlar təşkil edir. Bu üsul 
adi  gözlə  seçilməyən  mikroskopik  obyektlərin  quruluşunu  öyrənməyə 
imkan verir. 
İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası 
1.  Mikroskopu  ştativi  özünə  tərəf  olmaqla  stolun  kənarından  5-8  sm 
aralı qoyun.  
2. Güzgünün köməyi ilə işığı əşya kürsüsündə olan dəliyə yönəldin. 
3. Preparat düzəldərək əşya kürsüsünün üzərinə qoyun.
4. Preparatın əşya şüşəsini sıxacların köməyi ilə kürsüyə bərkidin.
5. Vintdən istifadə etməklə tubusu ehmalca endirin və elə edin ki, ob-
yektivin aşağı kənarı  preparatdan 1-2 mm məsafədə olsun. 
6.  Okulyardan  baxmaqla  əşyanın  preparatda  aydın  surəti  görünənə 
qədər tubusu yavaş-yavaş qaldırın. 
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1. Preparatların hazırlanması mərhələsini 
düzgün  ardıcıllıqla göstərin. 
5
6
3
4
1
2
7
A
B
D
E
C
?
?
?
?
?
2. 1-dən 7-yə qədər 
nə işarə 
olunmuşdur?
1. __
2. __
3. __
4. __
5. __
6. __
7. __ 

---