1
1
11
10
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ
/
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
Orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini öyrənən elm sahəsi
fiziologiya
(yun.
fizis – təbiət, logos – elm) adlanır. Bitkilərdə gedən fotosintez,
tənəffüs və s. kimi fizioloji prosesləri
bitki fiziologiyası, heyvanlarda baş
verən fizioloji prosesləri isə (qan dövranı, tənəffüs, ifrazat və s.)
heyvan
fiziologiyası öyrənir.
Canlı obyektləri öyrənmək üçün bioloqlar vaxtaşırı digər elm
sahələrinə müraciət edirlər. Belə ki, canlı orqanizmlərdə maddələrin
analizinin aparılması üçün kimyanın köməyinə ehtiyac duyulur. Bunun
nəticəsində
biokimya elmi meydana gəldi. Canlı orqanizmlərə xas olan,
məsələn, işığın gözə və yaxud da yarpağa təsiri kimi fiziki hadisələri
biofizika elmi tədqiq edir. Bu elm sahələri bioloji prosesləri daha yaxşı
araşdırmağa kömək edir.
Mətndən istifadə edərək canlılar haqqında elm
sahələrinin adını müəyyən etməklə krossvordu
tamamlayın.
1. Canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyəti
əsasında baş verən kimyəvi prosesləri
öyrənən elm sahəsi.
2. Orqanizmlərin
daxili quruluşunu öyrənən
elm sahəsi.
3. Orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini
öyrənən elm sahəsi.
4. Bioloji sistemlərdə baş verən fiziki
prosesləri və müxtəlif fiziki amillərin
bioloji obyektlərə təsirini öyrənən elm.
B İ O L O G İ Y A
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
1. Dərslikdəki mətndən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
2. Verilənləri hansı elm sahələri öyrənir?
a) Balığın tənəffüsünü
b)
Ürəyin işini
c) Üzgəcin quruluşunu
d) Balığın skeletini
Nəyi öyrənir?
Nümunə
Bioloji elmlər
Fiziologiya
Anatomiya
Morfologiya
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
İngilis alimi Ç.Darvin bir dəfə bağda gəzərkən soxulcan gördü. Onun hərə-
kətlərini bir müddət müşahidə edərək belə qənaətə gəldi ki, soxulcan torpağı
yumşaldaraq onun məhsuldarlığını artırır.
2.
Biologiyanın tədqiqat üsulları
· Ç.Darvin hansı yolla soxulcanın təbiətdə rolunu müəyyən etdi?
· Biologiyada daha hansı üsullardan istifadə edilə bilər?
Canlı varlıqların öyrənilməsi üçün müxtəlif metod-
lardan (yun.
methodos – yol, tədqiqat, dərketmə yolu)
istifadə edilir. Bunların ən əsası
müşahidə, eksperiment
və
ölçmədir.
Müşahidə. Hər hansı bir obyektin və ya hadisənin
duyğu orqanlarının köməyi ilə öyrənilməsinə əsaslanır.
Canlı orqanizmlər üzərində müşahidələr aparmaqla
onların təsvir edilməsi bir çox məsələləri aydınlaşdır-
mağa kömək edir. Məsələn, alma ağacı ilin hansı ayında
çiçəkləyir, yarpaqların tökülməsi, yəni xəzan nə vaxt baş
verir? Canlıların müşahidəsini həm təbii, həm laborato-
riya şəraitində aparmaq mümkündür.
Təbiətdə belə müşahidələr zamanı binokldan, video-
kameradan, laboratoriyada isə lupa, mikroskop və digər
avadanlıqdan istifadə edilə bilər.
Müşahidə zamanı məlumatlar toplanır. Onların əsasında
elmi mülahizələr irəli sürülür. Bunların təsdiq edilməsi
üçün isə
eksperiment aparılır.
Eksperiment (lat.
experimentum – təcrübə, sınaq).
Bu üsuldan müşa hidə nəticəsində irəli sürülən
mülahizəni yoxlamaq, onu təsdiq və ya inkar etmək üçün
Fotosintezin getmə
sürətinin karbon qazının
havadakı konsentrasiya-
sından asılılıq qrafikini
diqqətlə nəzərdən keçirin.
Burada oxu
üzərində
karbon qazının konsen-
trasiyası, -də isə foto-
sintezin nisbi sürəti
göstərilir.
X
Y
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Qrafikə əsasən suallara cavab verin:
1. Karbon qazının konsentrasiyası 0,1% və 0,18% arasında olarsa, fotosinte-
zin sürətində nə baş verər? 2. Əgər istixana havasında karbon qazının
miqdarı 0,03% və ya 0,08% olarsa, fotosintezin sürəti nəyə bərabər olar?
Fotosintezin
nisbi sürəti
Karbon qazının havada konsentrasiyası (%)
100
75
50
25
0
0,02
0,04
0,06
0,08
0,1 0,12 0,14
0,16
0,18
0,2
X
Y
Müşahidə
Eksperiment
Ölçmə
1
2
3
4
1
1
13
12
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ
/
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
istifadə olunur. Məsələn, təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki,
azot duzları bitkinin gövdə və yarpaqlarının böyüməsini sürətləndirir.
Ölçmə. Bir çox hallarda müşahidə və eksperimentlər ölçmə ilə müşa-
yiət olunur. Belə ki, gübrələrin bitkilərə təsirini onların boylarını ölçərək
gübrə verilməyən bitkilərlə müqayisə etməklə müəyyənləşdirmək müm-
kündür.
Beləliklə, müşahidə, eksperiment və müvafiq ölçmələr nəticəsində təd-
qiqatçı öyrəniləcək obyekt və ya hadisə barədə müəyyən elmi biliklər əldə
edir.
1. Aşağıdakı qənaətə gəlmək üçün hansı metodlardan istifadə olunmuşdur?
– Ətirli tütün bitkisinin çiçəkləri gecə açılır, gündüz bağlanır.
– Amöbün yerləşdiyi su damlasına duz kristalı əlavə etdikdə, o, yalançı
ayaqlarını yığır və dəyirmi forma alır.
2. Tədqiqatçı yeni buğda sortunun böyümə sürətinə işıqlanma müddətinin
təsirini öyrənmək istəyir. O, bu zaman hansı tədqiqat metodlarından
istifadə
edə bilər? Tədqiqatçının işinin gedişini təsvir edin və mülahizələrinizi
əsaslandırın.
Cədvəli tamamlayın.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Tədqiqat üsulları
Misallar
İstifadə olunan avadanlıq
Qədim zamanlardan insanlar gözlə çətin görünən cisimləri görmək üçün
müxtəlif cihazlardan istifadə etmişlər. Məsələn, münəccimlər göy cisimlərinə
baxmaq üçün sadə teleskoplardan, dənizçilər uzaq məsafələrə baxmaq üçün isə
durbinlərdən istifadə edirdilər.
3.
Mikroskopiya
· Bəs mikroaləmin obyektlərini necə müşahidə etmək olar?
· Onlar nə üçün və necə öyrənilir?
Müvəqqəti preparatların hazırlanması qaydası
Təchizat: İşıq mikroskopu,
əşya və örtük şüşələri, Petr fincanı, içərisində su
olan stəkan, pinset, filtr kağızı, pambıq lifi və ya saç tükü.
İşin gedişi: 1. Əşya şüşəsini kənarlarından tutaraq ehtiyatla götürün.
2. Bir neçə pambıq lifi və ya saç tükünü əşya şüşəsinin mərkəzinə qoyun. 3. Ob-
yektin üzərinə pipetlə 1-2 damcı su tökün. 4. Örtük şüşəsinin kənarlarından
ehtiyatla tutaraq onun bir tərəfini damcının içərisinə salın və sonra onu ehmalca
əşya şüşəsinin üzərinə yerləşdirin.
Əşya və örtük şüşələri arasında hava qabarcığı qalmamalıdır!
– Suyun artığını filtr kağızı ilə götürün.
– Preparata əvvəl mikroskopun kiçik, sonra böyük böyüdücüsündə baxın.
– Mikroskopda gördüyünüzü dəftərinizə çəkin.
Diqqät:
Bu üsuldan həm cansız, həm də canlı
mikroskopik obyektlərin tədqiqin-
də istifadə etmək mümkündür
. Biologiyada mikroskopla aparılan tədqi-
qatlarda, adətən, canlının müəyyən nazik kəsiyindən və ya hissəciyindən
hazırlanmış preparatlardan istifadə edilir.
Mikroskopiya – tədqiqat üsulu. Mikroskopiya üsulu mikroskopun
köməyi ilə müxtəlif obyektlərin öyrənilməsinə əsaslanır. Onun əsasını
işıq və elektron mikroskopu ilə aparılan tədqiqatlar təşkil edir. Bu üsul
adi gözlə seçilməyən mikroskopik obyektlərin quruluşunu öyrənməyə
imkan verir.
İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası
1. Mikroskopu ştativi özünə tərəf olmaqla stolun kənarından 5-8 sm
aralı qoyun.
2. Güzgünün köməyi ilə işığı əşya kürsüsündə olan dəliyə yönəldin.
3. Preparat düzəldərək əşya kürsüsünün üzərinə qoyun.
4. Preparatın əşya şüşəsini sıxacların köməyi ilə kürsüyə bərkidin.
5. Vintdən istifadə etməklə tubusu ehmalca endirin və elə edin ki, ob-
yektivin aşağı kənarı preparatdan 1-2 mm məsafədə olsun.
6. Okulyardan baxmaqla əşyanın preparatda aydın surəti görünənə
qədər tubusu yavaş-yavaş qaldırın.
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
1. Preparatların hazırlanması mərhələsini
düzgün ardıcıllıqla göstərin.
5
6
3
4
1
2
7
A
B
D
E
C
?
?
?
?
?
2. 1-dən 7-yə qədər
nə işarə
olunmuşdur?
1. __
2. __
3. __
4. __
5. __
6. __
7. __