Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

Düzdür, bu qadınlar dar bir məkanm, yəni Hatəmxan ağanın həndəvərinin təmsilçiləridir. 

Lakin dramaturq məhz bu "dar" çərçivədə elə ustalıqla bədii personajlar verib ki, elə bunlar da o 

dövrün ictimai mənzərəsində qadın və  cəmiyyət probleminin hərtərəfli üzə  çıxması üçün kifayət 

edib. Şəhrəbanu xanım Hatəmxan ağanın arvadıdır, qırx beş yaşı var. On aitı yaşlı Şərəfnisə xanım 

və doqquz yaşlı Gülçöhrə onların qızlarıdır. Xanpəri isə  Şərəfnisə xanımın dayəsidir və  qırx yaşı 

var. Bu dayəlik Avropadaki kimi elm-savad öyrədən, əxlaqi keyfiyyətlər aşılayan dayələrdən deyil.  

Əsilində bu dayə kütlük və nadanlıqda, miskin zavallılıqda  Şəhrəbanudan heç nə ilə  fərqlənmir. 

Məhz belə bir ictimai panoramda Mirzə  Fətəlinin cəmiyyət və qadın problemi daha əzəmətli 

görünür, satira sırf sosial məna daşıyır. 

Mirzə Fətəli Axundzadənin  "Lənkəran xanının vəziri" komediyası müəyyən mənada tarixi 

xarakter daşıyır. Lakin dramaturqun bu komediyası Azərbaycanın tipik surətlərini indi də siyasi-

ictimai kontekstdə, kinayəli sarkazmla, kəskin satira ilə cilalanan və eyni zamanda vəziyyət 

komediyası janrının estetik prinsiplərinə  əsaslanan forma-üslubda  yazılıb. Dramaturq tarixi 

hadisələrin müasir dövrün insani psixologiyası, çağdaşlarının primitiv dünyagörüşləri, zamanm 

məişət abı-havası ilə həssaslıqla əlaqələndirə bilib. Eyni zamanda komik hadisələrə kəskin ictimai 

motivlər aşılaya bilib. 

Ən əsası isə odur ki, Mirzə Fətəlinin bədii personajları bu komediyadaki xarakterlərlə daha 

da dolğunlaşdı. Oxucular dramaturqun obrazlar palitrasında yeni rənglər kimi görünən kütbaş 

Lənkəran xanı, riyakar vəzir Mirzə  Həbib, cəngavər təsiri bağışlayan Teymur ağa, diribaş  və 

gözüaçıq Şölə xanım, əbləh mehtər Kərim, tədbirli görünməyi ilə kürəkəninin başına oyun açan Pəri 

xanım, bəd əməllərinə görə səksəkədə olan tacir Hacı Salah, dinməz olduğu qədər də vahiməli təsir 

bağışlayan xacə Məsud surətləri ilə rastlaşdılar. Başlıcası isə odur ki, Axundzadə "LənKəran xanmm 

vəziri" komediyasıda da tənqid hədəfinə aldığı personajları əsil  məsxərə estetikası, məzhəkə oyun-

tamaşa poetika prinsipləri ilə canlandırıb. 

İlk üç pyesindən bir il sonra yazdığı dördüncü dram əsərində Mirzə  Fətəlinin zahirən 

əyləncəli gorünən, lətifəvari təsir oyadan hadisələrin dərin qatlarında yenə  də  cəmiyyətin kəskin 

problemləri təsvir olunub. Əlbəttə ki, yeni mövzu-problematikada, yeni hadisələr burulğanında və 

əlbəttə ki, yeni bədii personajlar vasitəsilə. "Xırs quldurbasan" komediyası həyati olduğu qədər də 

canlı, gülməli, həyat nəfəslidir, cazibəli və  əyləndiricidir. Həyatın real hadisələrini reallıqla təsvir 

etmək məharəti bu komediyada da Axundzadənin sənətkarlıq üslubunun estetik xüsusiyyəti kimi 

səciyyələnir. 

Məişət komediyası janrı  "Xırs quldurbasan" səhnə əsərində əvvəlki pyeslərdən tamam fərqli 

rakursdan və tamam fərqli bədii-estetik məziyyətlərlə  təcəssüm tapıb. Cəmiyyətdəki ictimai 

bərabərsizlik, sosial bərabərsizliyin eybəcər fitnə-fəsadları  həm satirik, həm də yumorlu ifadə 

vasitələri ilə  qələmə alınıb. Bir zümrənin özbaşınalığı ilə itaətə  məhkum olan başqa zümrənin 

mütiliyi qarşılaşdırılıb və bu toqquşmada, bu müstəvidə mövcud cəmiyyətin rəzillikləri gülüş 

hədəfinə çevrilib. 

"Xırs quldurbasan" komediyasında təsvir olunan Pərzad dramaturqun əvvəlki qadın tiplərinin 

yeni və bir qədər təzə  səciyyələr daşıyan personajıdır. Bu komediyada Zalxa və Sona yeni bədii 

tutumlu obrazlar olduğu kimi, Tarverdi və Divanbəyi, yasavul Kərim, dilmanc Kamalov, Vəli 

Xatunoğlu, Oruc Nəsiboğlu, Koxa, Matvey surətləri tamam təzə personajlardır. 

Dramaturq bundan əvvəlki pyesində fransız Müsyö Jordanla iranlı  Məstəli  şahı üz-üzə 

gətirməsə də, bir müstəvidəki hadisələr zəminində bağlayıb. Bu bağlamaqla da çox gülməli vəziyyət 

komediyası yaradıb. "Xırs quldurbasan"da isə daha çevik formadan istifadə etməklə  vəziyyət 

komediyasını daha sərt məişət olayları ilə daha canlı, daha gülməli və daha gözlənilməz finallı 

təqdimdə  işləyib. Pərzadın sevgisini "qazanmaq" üçün karvan soymağa çıxan qorxaq Tarverdi 

təsadüfən yol keçən, milliyyətcə alman olan, hafizi-canəvarən Frans Foxtla rastlaşır. Elə əsil mərəkə 

də bundan sonra başlayır. Yenə də biz Avropa və Şərq şüur-əxlaq və məişət davranışı əksliklərinin 

gülüş doğuran, sarkazınla yoğrulmuş bədii təsviri ilə rastlaşırıq. 

---

Öyüd-nəsihət verən, insanları pis və  bəd, yaramaz və  rəzil  əməllərdən çəkinməyə çağıran 

Divanbəyi obrazı Mirzə Fətəlinin "Hacı Qara" komediyasında Naçalnik surəti kimi verilib. Lakin bu 

komediyasından  əvvəl dramaturq bir qədər də siyasi-ictimai səciyyə daşıyan "Lənkəran xanının 

vəziri" əsərini tamamlayıb. 

"Mürafiə vəkilləri" (bəzən "Təbriz vəkilləri" yazılıb) Mirzə Fətəlinin sonuncu dram əsəridir. 

Dramaturqun bu pyesi 1855-ci ildə yazılıb və komediyadan daha çox dram janrının estetik 

tələblərinə daha yaxındır. Mirzə Fətəli burada yaşı on səkkiz olsa da, dərrakəsİ, dünyaya açıq gözlə 

baxması, qətiyyəti, iradəsi ilə seçilən Səkinə obrazı yaradıb. Məhz bu insani keyfiyyətlərinə görə o, 

nadürüst, haramzada Təbriz vəkilləri ilə mübarizədə, insanlıq haqqı, varislik haqqı, sevib-sevilmək 

haqqı uğrundakı çətin mübarizədə qalib gəlir. 

Mirzə Fətəli Axundzadə əvvəlki beş komediyasında rast gəlmədiyimiz, lakin cəmiyyət üçün 

xarakterik olan vəkillər Ağa Salman və Ağa Mərdan, bazar darğası Hacı Rəcəbəli, ləçər, bihəya və 

riyakar Zibeydə, pullu tacir olan, amma haqq mübarizəsində uduzan Ağa Həsən kimi bədii obrazlar 

yaradıb. 

Mirzə  Fətəli Axundzadənin komediyaları ("Təmsilat"ı) milli ədəbiyyatımızda yeni janrın 

bünövrəsmi qoyub. 

Mirzə  Fətəli Axundzadənin pyesləri Azərbaycanda qüdrətli dramaturqların yetişib-

formalaşmaları üçün təməl olub. 

Mirzə  Fətəli Axundzadənin dram əsərləri dövrün ictimai-sosial mənzərəsini bədii reallıqla, 

xarakterik həyat hadisələri ilə təcəssüm etdirib. 

Mirzə  Fətəli Axundzadənin komediyaları öz dövrünün ən tipik insan xarakterlərini, 

cəmiyyətin təzadlı zümrələrinin koloritli təsvirini təbii boyalarla gələcək nəsillərə çatdırıb. 

Nəhayət, Mirzə  Fətəli Axundzadənin komediyaları milli peşəkar teatrımızın təşəkkülü və 

inkişafı, geniş yayılması  və ayrı-ayrı  sənət ocaqlarının formalaşması üçün münbit zəmin olub və 

ölməz ənənə kimi ləyaqətlə davam etməkdədir. 

 

 

 

---