küylü olur və göstərildiyi şəhərin baş meydanında tamamlanırdı. Bəzi müqəvvaları özünü görkəmcə
təhqir olunanlara bənzədən aktyor-oyunçu əvəzləyirdi. Onlara və lağ oyununun ifaçılarına da
l a ğ b a zı deyilirdi.
Lağbazın gözəl səsi, aydın diksiyası, plastik hərəkətləri ustalıqla ifa etmək bacarığı, şirin-
şəkər, duzlu, cazibəli yumor qabiliyyəti, improvizə istedadı, zəngin müşahidə duyumu olmalı idi. O,
eyni məqamda həm hönkürtü ilə ağlamağı, həm də şaqqanaq çəkib gülməyi bacaran və bu
qabiliyyətini ustalıqla tamaşaçılara çatdırmağa qabil sənətçiydi.
Hər bir oyunun mövzusuna, hadisələrin məzmununa və oyun-tamaşaların göstərildiyi ərazi-
məkana, yerli əhalinin danışıq şivəsinə uyğun olaraq lağbazı bu kimi adlarla da çağırırdılar: ş i v ə d
a r, ş i v ə b a z, a l a y ç ı, ş ə n g ü l, p a r ç a ç ı.
Naqqal. Məclislərdə, gəzərgi yox, birməkanlı yığnaqlarda meydangirik edib şövqlə nağıl
danışana, lətifə söyləyənə, dastan düzənləyənə n a q q a 1 deyilib. O, bir aktyorun teatrı üçün vacib
olan plastik hərəkətlərə, him-cim ünsürlərinə, rəqqaslığa, daxili ehtirasa, səslə dinamik əl-qol
oyunlarını vəhdətdə uzlaşdırmağa malik, istədiyi vaxt gülüb-ağlamağı məharətlə bacaran istedad
sahibi idi. Naqqalın audi-toriya dairəsi nisbətən darəhatəli olub.
Tarixin müəyyən dövrlərində hökmdar saraylarında əyanları əyləndirmək məqsədilə
naqqallar cəmləşib. Onların öndərini naqqalbaşı deyə çağırıblar.
Meyxanaçı. Xüsusən Azərbaycanın Abşeron bölgəsində geniş yayılıb və bu gün də
mövcuddur. Əsasən, kənd toylarında meyxana söyləmək üçün xüsusi vaxt ayrılır. Toya bir, əsasən,
iki və ya daha çox meyxana deyən (meyxanaçı) çağırılır. Onlar xüsusi ritm-çırtıqla ortalığa bir
qafiyə atır va bu qafiyə ətrafında söz-hərəkət yarışına çıxırlar. Əvvəl toybəyini vəsf edirlər. Sonra
isə müxtəlif deyişmələr, həcv cəhli, sözlə hərbə-zorba yarışı başlayır.
Meyxanaçı bədahətən şer deməkdə səriştəli olmalı, seçilən bəhr-vəzndən qırağa
çıxmamalıdır. Onun aktyorluq məharəti nəzmlə dediyi sözləri paralel olaraq hərəkətlə, xüsusən
mənalı sifət ifadələri ilə tamaşaçdara çatdırmaqda özünü göstərir.
Meyxanaçılar toylardan əlavə də xüsusi deyişmə (yarışma) mərəkələri qururlar. Meyxanada
xüsusi qələbə və şöhrət qazanana u s t a d deyirlər. Yaxud da ki, ustad meyxanaçının adından sonra
ehtiram əlaməti olaraq "qədeş" sözü işlədilir.
Meyxanaların öz ritmləri olur və yardımçılar, yaxud tamaşaçılar çırtıqla ona dəstavüz
verirlər. Bəzən nağara və dəf ritmlərindən də istifadə olunur, ahəng tutulur. Ritm meyxanaçını
ehtizaza gətirir, onu daxilən coşdurur, ruhən söz və oyun hərəkətlərinə kökləyir.
Dərbədəri. Meydan oyunçularının adlarından biridir. İran Azərbaycanı üçün daha xarakterik
olan xalq mərasimlərinin aparıcılarına deyilib. Dərbədər sözü farsca qapı-qapı gəzən mənasını verir
və eyni zamanda avara, sərgərdan, sərsəri anlamları var.
Dərbədəri gəzəyən həyat keçirib, tək ifaçı kimi fəaliyyət göstərib. O, öz tamaşalarını küçə və
meydanlarda, camaat yığnağının gur yerində göstərib. Repertuarı yığcam qaravəllilərdən, məzəli
lətifələrdən, açıq-saçıq məişət məsxərələrindən, şəbədə və hədyanlardan ibarət olub.
Əncümansaz. Fars dilində "məclis
düzəldən, mərəkə təşkil edən" mənaları var. Dərvişliyin
geniş yayıldığı dövrlərdə onlar, sazəndələr və naqqallar bir toplumda həmoyunçu olub məclis
keçirirdilər. Daha çox Novruz bayramının çərşənbə axşamlarında onların birgə keçirdikləri kütləvi
oyunlar əncüman adlanırdı.
Əncümanın ifaçılarını bir-birindən ayırmadan əncümansaz deyə çağırardılar. Əncümansaz
üçün rəqqaslıq, oyunbazlıq, şövqlə oxumaq, qaravəlli söyləmək, şəbədə çıxarınaq vacib yaradıcılıq
qabiliyyəti sayılıb.
Şaman (Şamançı). Azərbaycanda İslamın təşəkkülündən min-min il əvvəl mövcud olmuş
şaman oyunçusuna verilən addır.
Aşıq və ozan sənətinin qədim sələfi sayılan əsatiri şaman oyunlarının ifaçıları həm
cadugərlik edər, müxtəlif mistik dualar oxuyar, həm də şeir qoşar, nağıl söyləyərdilər. Şamanlar
musiqi alətində çala-çala ən
müxtəlif rollara girə, tamaşaçını heyrətdə, maraqda, təəccübdə saxlaya
bilirdilər.
Şaman bir əlində qaval, o biri əlində "qam" adlı əsa tuturdı. Onlar bəlağətlə danışmağı
bacarır, oxumaq ilə oyunu (həmçinin ritmık rəqsləri, mürəkkəb plastik hərəkətləri) ahəngdar
vəhdətdə məharətlə birləşdirirdilər.
Qam. Şamançıların əllərində tutduqları əsaya görə sonralar onlara qam deyilib. Yaradıcılıq
estetikasının xarakteri baxımından şam və qaman eyni anlamdadır.
MEYDAN TAMAŞALARININ
HAZIRLANMASI VƏ GÖSTƏRİLMƏ MƏKANI
Oyun-tamaşa rejissurası
Əksər xalq oyunlarını əvvəlcədən hazırlayan, yaxud oynanılan gün ona rəhbərlik edən,
tamaşanın bütün prosesinə başbilənlik göstərən əsas oyunçu (canbaz) və başçı olub. Onların
fəaliyyəti müəyyən mənada çağdaş teatr sənətinin rejissorluq peşəsinin funksiyasını xatırladır.
Ümumilikdə dəstəbaşı adlandırılan tamaşa təşkilatçısı rolların bölünMəsmə, hovuz üstündə,
kənd içində, zəmi kənarında, xırmanda, bazar başında, karvansaray meydançasında... səhnələrin
qurulub, xovsuz xalçalarla, qurama pərdələrlə tərtib edilMəsmə, çalğıçıların yerbəyer olmasma
başçılıq və nəzarət edirdi.
Dəstəbaşı oyunçuların geyim işinə, kömürlə, unla, tabaşirlə qrimlənMəsmə də nəzarət edir,
əksər hallarda icraçı olur və bütün bunlara cavabdehlik daşıyırdı. O, müəyyən mənada səhnə tərtibatı
verən rəssamın, əsərə musiqi bəzəyi vuran musiqiçinin funksiyasını, bugünkü rejissura tələbləri
baxımından primitiv səviyyədə olsa da, həyata keçirirdi.
Dəstəbaşı, həmçinin qaravəllilərdə, məzhəkələrdə, məsxərələrdə, bir sözlə, hər hansı oyun-
tamaşada mətni əzbər bildiyi üçün dilmanc-suflyorluq edirdi. Səhnə ilə tamaşaçılar arasında canlı
ünsiyyət yaradan meydanbəyi idi.
Yeri gələndə dəstəbaşı oyun başlanmazdan əvvəl tamaşadakı hadisə və obrazlar, münaqişə
və mübarizələr, obrazlar və tiplər barədə seyrçilərə qısa, dəyərli məlumatlar verirdi. Tamaşadan
sonra isə göstərilən oyunda qaranlıq qalan mətləbləri onlar üçün aydınlaşdırırdı.
Bəzi oyunlarda rejissorun (dəstəbaşının) köməkçiləri olurdu. Həmin köməkçilərin hərəsinin
öz funksiyası vardı. Məsələn, əlbəsədar çağırılan oyunçu dəstə tutub, məkan-məkan tamaşa
göstərənlərin geyimlərinə nəzarət edirdi. O, tamaşadan əvvəl hər oyunçunun libasını ayırıb özünə
verir, oyun qurtarandan sonra onları ifcincə yığıb, yüngül həsir sandığa və ya xovsuz xalça
üslubunda toxunmuş kisəyə qoyurdu.
Dəstəbaşıya bədii və texniki işlərdə yardımçı durana, çağdaş anlamda rejissor assistentinə
lotubeçə deyilirdi.
Rejissor anlamının oynanılan tamaşaların xarakterinə və məkan-bölgənin ləhcə deyiminə
uyğun adları da olub. Bunlardan daha geniş miqyasda işlənəni, dilağızda daha çox dolaşanı,
mahiyyətcə daha dərini, mənaca daha tutumlusu aşağıdakılardır.
Aynaz. Göstərmə xarakterinə görə ayna (güzgü) sözü ilə bağlıdır. Azərbaycanın şimal-qərb
şəhər və kəndlərində tamaşalara rəhbərlik edənlər bu adla çağırılıblar. Onlar həm də əsas oyunçular
sayılıblar.
Qızılqaz. Dilimizdə öndəri seçmək, onun böyüklüyünü mübaliğə ilə nəzərə çatdırmaq,
deyimin təsir gücünü məcazi mənada artırmaq üçün işlənən ifadədır. Meydan teatrı estetikasında
oyun-tamaşanı hasilə gətirib tamaşaçılara təqdim edən başçıdır. Qızılqaz söz-deyimi daha çox
məmləkətimizin qərb bölgələri üçün xarakterikdir.
Yarənbaz. Fars mənşəli "yar" (dost, aşna, yardımçı...) və "ənbaz" (ortaq, şərik) sözlərinin
birləşməsindən yaranıb. Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Ərdəbil, Qəzvin, Makul, Xoy, Urmu
mahallarında daha çox işlənib. "Həmsənət", "yöndaş" (tərəf-müqabil) mənalarını da ifadə edib.
Lakin ilk növbədə müxtəlif xarakterli və müxtəlif məzmun-formalı oyunlara başçılıq edənlərin
çağırıldıqları addır.
Yürən. Meydanlarda, karvansaraylarda, bazar içində məzhəkəli oyun çıxaranların
öncüllərinə y ü r ə n deyilib. Mənşəcə kökü daha qədim zamanlara gedib çıxır.
Kəhya. Həm idarə edən, həm də saman (farsca kah sözündəndir) anlamlarını daşıyır. Bəzən
yağışdan sonraki palçiqlı meydançalarda tamaşaların rahat oynanılması üçün yerə saman tökürdülər.
İdarə edən ifadəsi isə funksiya baxımından həmin flkri ehtiva edir.