36
Azıx mağarasının IV təbəqəsindən maddi mədəniyyət qalıqları
tapılmışdır. IV təbəqənin üstündə III təbəqə yerləşmişdir. Qazıntının
stratiqrafiyasından müəyyən olunur ki, orta aşeldən sonra ibtidai insanlar
mağaradan çıxıb getmişlər. Odur ki, bu təbəqə lal təbəqə hesab olunur.
Başqa ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da qazıntının stratiqrafik
kəsiyində aşel mustye ilə əvəz olunmuşdur. Mustye təbəqəsi öyrənilərkən
buradan iki mindən çox daş məmulatı və külli miqdarda müxtəlif heyvan
sümükləri aşkar olunmuşdur. Təbəqədən son aşel tipli əl çapacaqları ilə
birlikdə dişli mustye xarakterli əmək alətləri də tapılmışdır.
Mağarada arxeoloji qazıntı işləri 1986-cı ilə qədər davam
etdirilmişdir.
Mustye dövrü. Bu dövrə aid maddi mədəniyyət qalıqları ilk dəfə
Fransanın Le-Mustye düşərgəsində müəyyən olunduğuna görə tapıldığı yerin
adı ilə Mustye mədəniyyəti adlandırılmışdır.
Bu mədəniyyət əsasən Avropada, Şimali Afrikada, Yaxın və Orta Şərq
ölkələri ərazisində, Orta Asiyada yayılmışdır. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar
Mustye mədəniyyətinin 120-100 min il bundan qabaq başlanmasını və 35-33
min il əvvəl sona çatmasını müəyyən etmişdir.
Bu dövrdə qədim insanların bədən quruluşunda, əmək alətləri
hazırlanmasında, təsərrüfatında, həyat tərzində dəyişikliklər baş vermişdir.
Mustye dövrünün sakinləri olan neandertallar düşərgələrdə yaşayış
tikililərini əsasən nəhəng heyvan sümüklərindən və ya iri qaya parçalarından
düzəldirdilər. Onların əsas məşğuliyyəti ovçuluq olmuşdur. Arxeoloji
qazıntılar zamanı Mustye mədəniyyətinə aid olan düşərgələrdə neandertal
tipli insanların qəbirləri aşkar olunmuşdur.
Mustye dövrü orta pleystosenin II yarısına aid olaraq buzlaşma və
iqlimin daha da soyuması, rütubətin artması ilə səciyyələnir. Mustye
dövründə daşın işlənmə texnikası daha da təkmilləşdirilir: daşın ikitərəfli
işlənməsi əvəzinə birtərəfli işlənməsi geniş vüsət alır.
Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Mustye
mədəniyyətinə aid Azıx (III təbəqə), Tağlar, Daşsalahlı, Damcılı, Qazma və
Buzeyir mağara düşərgələri aşkar olunmuşdur.
Hazırda respublikamızın ərazisində Mustye mədəniyyətinə aid ən
möhtəşəm və ən zəngin maddi mədəniyyət qalıqlarına malik qədim insan
düşərgəsi Tağlar mağarasıdır. Tağlar Mustye düşərgəsi Dağlıq Qarabağın ən
mənzərəli guşələrindən birində Tuğ və Tağlar kəndlərinin arasında yerləşir.
Mağara ilk dəfə M.Hüseynov tərəfindən 1960-cı ilə qeydə alınmış və
1963-cü ildə burada ilkin tədqiqat işləri aparılmışdır. Arxeoloji qazıntı işləri
fasilələrlə (1985-ci ilədək) M.Hüseynovun rəhbərliyi ilə aparılmışdır.
Arxeoloji qazıntı işləri sonradan Ə.Cəfərova həvalə edilmişdir. Mağara əhəng
daşlarından təbii yolla əmələ gəlmişdir.
37
Tağlar Mustye düşərgəsinin çöküntülərində altı mədəni təbəqə qeydə
alınmışdır. Mağaranın I təbəqəsindən eneolit, tunc və orta əsrlər dövrünə aid
maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir. Mağaranın II təbəqəsi və bütün
aşağı təbəqələr Mustye mədəniyyəti dövrünə aid edilmişdir. Mağaradan
levallua və Mustye itiucluları, qaşov tipli alətlər, nüvələr, istehsal tullantıları
və fauna qalıqları tapılmışdır. Aşkar olunmuş əmək alətlərinin əksəriyyəti
çaxmaq daşından hazırlanmışdır. Alətlər olduqca zərif olub, bir neçə işlək
ağıza malikdirlər.
Buradan tapılmış əmək alətləri Tağlar tipli alətlər adı ilə elm aləmində
tanınır. Tapıntılara əsaslanaraq belə bir fikir irəli sürülür ki, insanlar burada
yalnız ovçuluqla məşğul olmuşlar. Mustye dövrünün buradakı mövcudluğu
120 min ildən-35 min ilə qədərki dövrü əhatə edir. Maraqlıdır ki, Azıx
paleolit düşərgəsinin üçüncü təbəqəsinin daş alətləri içərisində də bir neçə
ədəd Tağlar tipli əmək alətləri qeydə alınmışdır.
Abidədən əldə olunan heyvan sümükləri göstərir ki, Mustye
mədəniyyəti dövründə də qədim insanların əsas fəaliyyəti ovçuluqla bağlı
olmuşdur. Abidənin ən maraqlı tapıntılarından biri də çox sayda ocaq
laylarının qeydə alınmasıdır.
1983-cü ildə Naxçıvan ərazisində M.M.Hüseynov rəhbərliyi ilə
aparılmış arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində Şərur rayonunun Tənənəm
kəndi yaxınlığında Qazma dərəsində mağara qeydə alınmışdır. Mağaraya
Qazma adı verilmişdir. Tənənəm kəndindən 3 km cənub-şərqdə yerləşən bu
mağara tunel formalı olub, karst mağarasıdır. Qazma mağarasında aparılan
arxeoloji qazıntılarda dörd mədəni təbəqə qeydə alınmışdır. Mağaranın I
təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı orta əsrlər, tunc və eneolit
dövrlərinə aid gil qab qırıqları aşkar olunmuşdur. II təbəqədən isə bir ədəd
mezolit-eneolit dövrünə aid daş alət tapılmışdır. Düşərgənin III təbəqəsindən
çoxlu sayda fauna qalıqları ilə birlikdə daş dövrünə aid 8 ədəd əmək aləti
qeydə alınmışdır.
1987-1990-cı illərdə Qazma Mustye düşərgəsində Ə.Cəfərovun
rəhbərliyi ilə arxeoloji qazıntı işləri davam etdirilir və nəticədə zəngin maddi
mədəniyyət nümunələri aşkar olunur. Qazma düşərgəsinin əmək alətləri
əsasən qaşov tipli alətlərdən və itiuclulardan ibarətdir. Əmək alətləri
dəvəgözü və çaxmaqdaşından hazırlanmışdır. Mağarada 1987-1990-cı illərdə
aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı altı mədəni təbəqə qeydə alınmışdır.
Mağaradan tapılan sümük qalıqları göstərir ki, Mustye mədəniyyəti dövründə
Qazma sakinlərinin həyatında ovçuluq xüsusi yer tutmuşdur. Düşərgənin beş
və altıncı təbəqələrində bir neçə ocaq yeri aşkar olunmuşdur.
Son illər mağaranın tədqiqi A.Zeynalova həvalə olunmuşdur. Uzun
illər aparılan tədqiqatlar Azərbaycan ərazisində neandertal tipli insanların
daha geniş ərazilərdə yaşadıqlarını göstərmişdir.
Dostları ilə paylaş: |