Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

50 
 
Abidədə  çoxsüjetli  kompozisiyalara  da  təsadüf  olunur.  Təsvirlərin  ən 
qədimləri  ərazidən  əldə  olunan  keramika  məmulatlarına  əsasən  ilk  tunc 
dövrünə aid edilir. 
1976-cı  ildə  arxeoloq  Qüdrət  İsmayılzadə  Kəlbəcər  rayonunda 
qayaüstü  təsvirləri  aşkar  etmişdir.  Onlar  işlənmə  üslubuna  görə  digər 
Azərbaycan  petroqliflərindən  fərqlənir.  Belə  ki,  bütün  təsvirlər  ucu  iti  daş 
aləti  bazalt  daşlarının  hamar  səthinə  vurmaqla  işlənmişdir.  Odur  ki,  hər  bir 
rəsm  döyülmüş  çoxsaylı  nöqtələrdən  təşkil  olunmuşdur.  Təsvirlər  e.ə.  III 
minilliyin əvvəllərində yaşamış maldar və ovçular tərəfindən yaradılmışdır. 
Qaya  təsvirləri  Zalxagöl  və  Qaragöl  sahillərindəki  və  Taxta  deyilən 
yerdəki  bərk  bazalt  daşları  üzərində  təsvir  olunmuşdur.  Bu  yerlər  dəniz 
səthindən 3000 m hündürlükdədir. 
Q.İsmayılzadənin apardığı tədqiqatlar göstərir ki, bu rayonda sonralar 
da (e.ə. II və I minilliklərdə də) qaya təsvirləri mədəniyyəti davam etmiş və 
daha mürəkkəb kompozisiyalar yaradılmışdır. 
Buradakı  petroqliflərin  məzmunu  insan  və  heyvanların  fəaliyyəti, 
həyatı  ilə  bağlıdır.  Bir  qayda  olaraq  insanlar  ön  və  arxa  tərəfdən, heyvanlar 
isə  yan  tərəfdən,  profildən  təsvir  edilmişlər.  Təsvirlərdə  insanların  birlikdə 
ayin  rəqsi,  ov  səhnəsi,  iki  öküz  qoşulmuş  ikiçarxlı  araba  və  s.  təsvir 
edilmişdir. 
Arxeoloq  Q.M.Aslanov  1963-cü  ildən  başlayaraq  Abşeronun  bir  çox 
kəndlərində  (Şüvəlan,  Türkan,  Nardaran,  Bilgəh,  Şağan,  Dübəndi)  qayalar 
üzərində bir sıra maraqlı təsvirlər aşkar etmişdir. Onlar öküz, keçi, maral, it, 
şir  və  insanla  bağlı  ayin  və  ov  səhnələri  təsvirlərindən  ibarətdir.  Arxeoloq 
öküz  və  keçi  rəsmlərini  mis-daş  dövrünün  sonlarına,  tunc  dövrünün 
əvvəllərinə aid etmişdir. 
Qərbi  Azərbaycanın  Zəngəzur  bölgəsində  Sünük  adlanan  yerdə  qaya 
təsvirləri  müşahidə  edilmişdir.  Çox  təəssüf  ki,  bu  təsvirlər  mətbuatda  öz 
əksini az tapmışdır. 
Qaya  təsvirlərində toplanmış,  qədim  dünyadan  bizə  yadigar  qalan  bu 
zəngin mədəni irs açıq səma altındakı muzeyləri xatırladır. 
 
 
 

---

51 
 
IV HİSSƏ. PALEOMETAL DÖVRÜ 
 
V FƏSİL 
 
QAFQAZIN ENEOLİT DÖVRÜ 
ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ 
 
1. Qafqazda paleometal dövrünə aid arxeoloji abidələrin xüsusiyyətləri 
 
Qafqaz istehsal təsərrüfatının (əkinçilik və maldarlıq) ən əhəmiyyətli, 
qaynar mərkəzlərindən biridir. E.ə. IV minillikdə dünya xalqlarının bir çoxu 
maddi  təsərrüfat  sahəsində  önəmli  dəyişikliklər  əldə  etdilər  -  insanlar 
metaldan  əşyalar  hazırlamağı  öyrəndilər  və  beləliklə  də,  mis-daş,  yaxud 
eneolit  dövrü  başlandı.  Mis  işləmənin  bu  dövrdə  soyuq  və  isti  döymə 
üsulundan istifadə olunmuşdu. İlkin silahlar soyuq üsulla hazırlanırdı, demək 
olar  ki,  dünyanın  bütün  eneolit  dövrü  mədəniyyətləri  üçün  bu  üsul  xasdır. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki  eneolit  dövrünün  bir  çox  abidələrində  ümumi 
cəhətlər izlənilir: 
1.
 
Daş məmulatlarla yanaşı mis məmulatların da hazırlanması. 
2.
 
Toxa əkinçiliyi və ev heyvandarlığının hökmranlığı. 
3.
 
Boyalı gil qablar. 
4.
 
Gil  evlərin,  gil  heykəlciklərin  və  əkinçiliklə  bağlı  ayinlərin  geniş 
yayılması. 
Cənubi  Qafqazın  arxeoloji  abidələrinin  tarixi  tədqiqatı  iki  mərhələyə 
ayrılır.  XIX  əsrin  I  yarısı  və  XX  əsr.  XX  əsrin  50-ci  illərinin  sonlarında 
Qafqazın eneolit dövrünü öyrənən alimlər Şimali Qafqazda iki mədəniyyət - 
Kür-Araz  və  Maykop  mədəniyyətlərini  ayırd  etdilər.  Eneolit  dövrünə  aid 
edilən  Kür-Araz  mədəniyyəti  XX  əsrin  40-cı  illərinin  əvvəllərində  B.Kuftin 
tərəfindən  müəyyən  olunmuşdur.  Cənubi  Qafqaz  İkiçayarasının  e.ə.  III 
minilliyə  aid  tarixi abidələrini araşdıran  B.Kuftin  belə  bir nəticəyə  gəlmişdi 
ki, Cənubi Qafqazda erkən eneolit dövrünə təsadüf edən, özünəməxsus saxsı 
qabları  ilə  fərqlənən  kül  təpəciklərindən  ibarət  unikal  mədəniyyət 
mövcuddur. Bu mədəniyyətə aid olan abidələrin, demək olar ki, hamısı Kür-
Araz hövzəsində aşkar edildiyindən eyni adla adlandırılmışdır. B.Kuftin Kür-
Araz  mədəniyyətinin  Kiçik  Asiya  və  bütün  Şərqi  Aralıq  dənizi 
mədəniyyətləri  ilə  əlaqəsini  müəyyənləşdirmiş  və  dövrün  xronologiyasını 
vermişdir. 
Azərbaycan  ərazisində  Eneolit  dövrünün  tədqiqatlarının  II  mərhələsi 
XX əsrin 60-cı illərindən başlanmış və bu günə qədər də davam etməkdədir. 
İlk  öncə  A.İessen  və  İ.Səlimxanov  eneolit  dövrü  abidələrini  araşdırmışlar. 
Daha  real  və  əhəmiyyətli  araşdırmalar  isə  Kür-Araz  eneolitinə  aid  köçəri-

---

52 
 
əkinçi  tayfalara  məxsus  abidələrin  aşkar  edilməsi  və  öyrənilməsi  hesab 
olunur.  1951-ci  ildə  Naxçıvan  yaxınlığındakı  çoxtəbəqəli  I  Kültəpə 
qazıntıları  zamanı  əhəmiyyətli  tapıntılar  əldə  edildi.  O.Həbibullayevin 
rəhbərliyi  altında  aparılan  qazıntılar  zamanı  Cənubi  Qafqazda  "Kür-Araz 
eneoliti"  təbəqəsindən  çiy  kərpicdən  olan  arxitektura  nümunələri,  ilkin 
əkinçilik  alətləri  və  bəzi  ayrı-ayrı  metal  məmulatları  aşkar  edilmişdi.  I 
Kültəpədə  aparılan  tədqiqatlarla  yanaşı  Azərbaycan  Milli  Elmlər 
Akademiyasının  arxeoloji  ekspedisiyası  XX  əsrin  50-60-cı  illərində  Mil-
Qarabağ  düzündə  aparılan  uğurlu  kəşfiyyat  işləri  nəticəsində  "Kür-Araz" 
mədəniyyətindən  əvvəl  mövcud  olmuş  köçəri-əkinçi  mədəniyyətinin  izləri 
olan  abidələri  aşkar  etmişlər.  Bunlar  Azərbaycanın  qərb  ərazisindəki  Baba-
Dərviş,  Şomutəpə,  İlanlıtəpə,  Qarğarlartəpə  və  s.-dir.  Abidələrdə  arxeoloq 
İ.Nərimanov  tərəfindən  ilk  ümumiləşdirilmələr  aparılmış  və  belə  nəticəyə 
gəlinmişdir ki, bu abidələr Qafqazın ilk erkən əkinçilik mədəniyyətini özündə 
təcəssüm  etdirir.  O,  Qarabağ  və  Muğan  düzündə  digər  erkən  əkinçilik 
abidələrini  də  tədqiq  etmişdir,  xüsusilə,  Muğan  düzündəki  (Cəlilabadda) 
Əliköməktəpə abidəsini misal göstərmək olar. 
Eneolit  dövrünün  yaşayış  məskənləri  əsasən  hündür  təpələr 
formasında  olub,  müxtəlif  ölçülüdürlər.  Bu  dövrün  yaşayış  məskənlərinə 
düzən və dağətəyi ərazilərdə təsadüf edilir. 
Hazırda  Cənubi  Qafqazda  70-dən  artıq  eneolit  dövrü  abidəsi 
məlumdur  ki,  onlardan  da  50-dən  çoxu  Azərbaycan  ərazisində  yerləşir. 
Azərbaycanın və ümumi Qafqazın ən məşhur eneolit dövrü abidəsi I Kültəpə 
hesab olunur. 
Naxçıvan şəhərindən 8 km aralıda yerləşən I Kültəpə yaşayış yeri 1,5 
hektara yaxın bir sahəni əhatə edir. 21 m qalınlığında mədəni təbəqəyə malik 
təpə bütövlükdə aşağı qatdan yuxarıyadək, kül, xırda daş, təsərrüfat və məişət 
qalıqları  ilə  örtülmüşdür.  Buradan  üzə  çıxarılan  dörd  mədəni  təbəqənin 
aşağıdan  birincisi  eneolit  dövrünə  aiddir.  Qalınlığı  9  m  olan  bu  təbəqədən 
tikinti  qalıqları,  təsərrüfat  quyuları,  ocaq  və  kürələr,  fauna  qalıqları,  daş 
sümük  və  gildən  hazırlanmış  əşyalar,  buğda  qalıqları,  qəbirlər  və  s.  aşkar 
edilmişdir. Tapılan arxeoloji  materiallar  I  Kültəpə  sakinlərinin  oturaq həyat 
keçirdiklərini sübut edir. 
Abidədən əldə olunan daş və möhrədən tikilmiş dairəvi bina qalıqları 
diqqəti  daha  çox  cəlb  edir.  Diametri  7  m-ə  çatan,  divarların  qalınlığı  35-55 
sm  olan  bu  evlər  arakəsmələrlə  ayrı-ayrı hissələrə  bölünmüşdür.  Kültəpənin 
eneolit  dövrü  materialları  içərisində  daş  alətlər  çoxluq  təşkil  edir.  Onların 
çoxu  dəvəgözü  daşından  hazırlanmışdır.  Abidədən  çaxmaqdaşından 
hazırlanmış  alətlər,  ox  ucluqları  və  oraq  dişləri  əldə  edilmişdir.  Misdən 
hazırlanmış  əşyalar  isə  sancaqlardan,  muncuqlardan,  tiyələrdən,  nizə 
ucluqlarından və s. ibarətdir. 

---