31
30
Planaalma iki üsulla aparılır.
Havadan planaalma orbital stansiyalar, kos-
mik peyklər, təyyarə və helikopterlərdən çəkilmiş şəkillər əsasında yerinə
yetirilir. Bu üsuldan geniş ərazilərin, əlçatmaz obyektlərin planının çəkilmə-
sində istifadə edilir.
Yerüstü planaalma yer səthində aparılan ölçmə işləri ilə həyata keçirilir.
Yerüstü planaalma mürəkkəb alətlərlə aparıldıqda dəqiq,
sadə alətlərlə aparıl-
dıqda isə
gözəyarı planaalma adlanır.
Gözəyarı planaalma iki üsulla yerinə yetirilə bilər. Ətrafdakı obyektlərin
aydın göründüyü kiçik və açıq ərazilərdə planaalma
qütb üsulu ilə ( ) həyata
keçirilir. Bunun üçün ərazidə
qütb nöqtəsi seçilir. Ətrafdakı obyektlər həmin
nöqtədən planşetə köçürülür.
a
Mətn əsasında məhəllin planını tərtib edin: A nöqtəsindən şimal-şərqdə 500 m-də
məktəb, şimal-qərbdə 600 metrdə körpü, cənub-qərbdə 800 metrdə meşə, cənub-
şərqdə 400 metrdə çəmənlik yerləşir. Həmin məntəqələri miqyası 1:10000 olan planda
qeyd edin.
__
orbital stansiyalar, təyyarələrdən çəkilən şəkillər
əsasında yerinə yetirilir. Yer səthində aparılan ölçmə
işləri ilə __ həyata keçirilir. Bir nöqtədən obyekt-
lərin planşetə köçürülməsi __ ilə planaalma adlanır.
__ ilə planaalma
əvvəlcədən müəyyən edilmiş
gediş xətti üzrə aparılır. Üzərində planşet olan
üçayaq __ adlanır.
Şəkillərdə verilən ərazilərin planı müvafiq olaraq hansı üsullarla alınmalıdır?
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
AÇAR SÖZLÄR
Menzula
Qütb üsulu
Marşrut üsulu
Havadan planaalma
Yerüstü planaalma
Qütb nöqtəsində
menzula yerləşdirilir. Menzula üzərində yerləşdirilən xü-
susi cihaz məhəldə görünən obyektlərə qədər olan məsafələri ölçməyə imkan
verir. Obyektlər seçilən miqyasa uyğun olaraq kiçildilir və şərti işarələrlə qeyd
edilir.
Yürüş və ekskursiyalarda
marşrut planaalmasından istifadə ( ) olunur. Bu
üsul daha geniş, mürəkkəb relyefə malik ərazilərin planaalınması üçün əlveriş-
lidir. Marşrut üsulu ilə planaalma zamanı menzula bir neçə nöqtədə qurulur və
hər bir nöqtədən obyektlər plana köçürülür.
b
a
Qütb
üsulu ilə planaalma
Ağac
Məktəb
Bulaq
Bina
Marşrut üsulu ilə planaalma
b
Menzula – üzərində planşet olan üçayaq
1
1
2
2
3
3
4
4
A
B
C
D
60°
30°
0°
30°
60°
0°
30°
60°
90°
120°
150°
180°
30°
60°
90°
120°
150°
180°
32
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. a) Xəritədə qeyd olunan nöqtələrin coğrafi koordinatlarını təyin edin.
A)________ B)________ C)_______D_______
b) Dərəcə torundan istifadə edərək A və B nöqtələri arasında
həqiqi məsafəni
hesablayın.
c) Xəritənin miqyası 1: 250 000 000. A və C nöqtələri arasında həqiqi məsafəni
hesablayın.
2. a) Turistlər ox ilə göstərilmiş marşrut üzrə hərəkət edirlər. Yolun hansı hissəsi daha
çətin olacaq? Cavabınızı izah edin.
b) A, B, C nöqtələrinin mütləq hündürlüklərini müəyyən edin.
B
A
C
33–46
YER GÜNƏŞ SİSTEMİNDƏ
11. Səma cisimləri
12.
Günəş sistemi planetləri
13. Planetlərin qruplaşdırılması
14. Həyat planeti
15. Yerin Günəş ətrafında
hərəkəti
16. Yerin öz oxu ətrafında hərəkəti
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
3
3
Bu, maraqlıdır.
İşıq 1 saniyədə 300000 km məsafə qət edir. Bir işıq ili bir
ildə olan saniyələrin sayını 300000 km-ə vurmaqla hesablanır.
11.
SƏMA CİSİMLƏRİ
35
34
· İpə bağlanmış kürənin fırlanması ilə Yer kürəsinin Günəş ətrafında hərəkəti
arasındakı oxşarlıq nədən ibarətdir?
· Nə üçün Yer Günəş ətrafında fırlanır?
Yada salın.
Yada salın.
Günəş sistemi Günəş, planetlər (Merkuri, Venera, Yer, Mars, Yupiter,
Saturn, Uran, Neptun), peyklər, asteroid, komet və meteorlardan təşkil olunmuşdur.
Günəşin öz sistemindəki səma cisimlərinə təsirini müəyyən edin.
1.
Cəzb edir
Müzakirə edək: Hansı planetlər Günəşdən daha çox işıq və istilik alır?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bütün səma cisimləri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Ümumdünya cazibə qüvvə-
sinin təsiri nəticəsində səma cisimləri nizamlı şəkildə kainatda dövrə vurur. Kainat və
ya kosmos sonsuz sayda qalaktikalardan təşkil olunmuşdur. Hər bir qalaktikada mil-
yardlarla səma cismi vardır. Onlar özündən işıq və istilik saçan
ulduzlardan və bu işığı
əks etdirən digər obyektlərdən ibarətdir. Ulduzlar ölçü və parlaqlığına görə bir-
birindən fərqlənir. Qədim zamanlardan ulduzlar bürclər şəklində də qruplaş-
dırılmışdır. Məsələn, Böyük Ayı, Kiçik Ayı, Oxatan, Şir və s. Kiçik Ayı bürcünün ən
parlaq ulduzu daima Şimal qütbü üzərində müşahidə edilən
Qütb ulduzudur (Polaris).
Yerdən Qütb ulduzuna qədər olan məsafə 45 işıq ilidir. Günəş və planetlər illik hərəkət
yolunda 12 bürcdən keçirlər.
AÇAR SÖZLÄR
Qütb ulduzu
Bürc
Ulduzlar
Orbit xətti
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Səma cisimlərinin düzülüşünü müəyyən edin.
Günəş sistemi
Ay
Yer
Qalaktika
Kainat
4
5
3
2
1
Səma cisimləri nizamlanmış __ üzrə hərəkət edir. __
özündən işıq və istilik saçan səma cisimləridir. Yer kürəsinin
şimal qütbü üzərində duran __ Kiçik Ayı bürcünün ən parlaq
ulduzudur. İnsanlar bir-birinə yaxın yerləşən ulduzları hən-
dəsi fiqur və heyvanlara bənzədərək __ adlandırmışlar.
Səhv fikirləri doğruya çevirin:
1. Günəş işığı əks etdirir.
2. Yer Ayın cazibəsindədir.
3. Yer Ayın, Ay isə Günəşin cazibəsindədir.
4. Ay işıq saçır.
5. Günəş Yerdən ən uzaqda yerləşən ulduzdur.
6. Ulduzları ayrılıqda bürc adlandırırlar.
Därsdän sonra
Ailə üzvlərinizin doğum tarixinə əsasən onların hansı bürcdən olduğunu müəyyən-
ləşdirin.
Planetlərin Günəş ətrafında hərəkət yolu
orbit xətti adlanır. Onların orbit xətləri
ellips şəklindədir. Günəş sistemi də müəyyən orbit üzrə Süd Yolu qalaktikasında
hərəkət edir.
Günəşin güclü cazibə qüvvəsinin təsiri nəticəsində 8 planet, onlarla peyk, minlərlə
asteroid, komet və meteorit onun ətrafında dövrə vurur.