141
140
Hakim:_Təbiət_İddiaçılar'>İştirakçılar
Hakim: Təbiət
İddiaçılar: Atmosfer,
hidrosfer, litosfer, biosfer
Cavabdehlər: Bəşəriyyət, onların vəkilləri (4 nəfər)
Şahidlər: Bəşəriyyətin nümayəndələri (digər şagirdlər)
Dəlillər: zavod və fabriklərdən bərk, maye və qaz şəklində atılan tullantılar, qırılmış meşələr,
səhralaşan torpaqlar, əriyən buzlaqlar, iqlim dəyişiklikləri və s.
Məhkəmənin gedişi
(qısa ssenari)
Hakim: Atmosfer
zavod və fabriklərin işi nəticəsində atılan zəhərli qazlarla ona vurulan zərər
barədə iddia qaldırmışdır. Bununla bağlı Atmosferin əlavə dəlilləri varmı?
Atmosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir.
Hakim: Bəşəriyyətin 1-ci vəkili öz əməllərini əsaslandırmaq üçün nə deyə bilər?
1-ci vəkil: Zavod və fabriklər çoxlu sayda məhsul istehsal edir. Orada insanlar çalışır, əmək
haqqı alırlar. Atmosfer də bizə böyük problemlər yaradır: güclü külək, fırtına, ildırım, quraqlıq
və leysan yağışları ilə zərər vurur.
Hakim: Bu məsələ ilə bağlı şahidlərdən kim iddiaçı, yaxud cavabdehin xeyrinə ifadə
vermək istəyir?
Sonradan bu mərhələdə digər şagirdlər müzakirəyə cəlb olunurlar.
Hakim: Keçək ikinci iddiaya. Hidrosferin iddiasına görə, bəşəriyyət çirkli suları,
kanalizasiyaları dəniz, göl və çaylara axıtmaqla ona çox böyük ziyan verir. Onun şikayətinə
görə, hətta bərk tullantılar və kimyəvi zəhərli maddələri də sulara axıdırsınız. Bu, doğru-
durmu? İddiaçının əlavə dəlilləri varmı?
Hidrosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir.
2-ci vəkil: Biz kanalizasiyaları, çirkli suları axıtmağa yer tapmırıq. Hidrosfer də daşqınlar,
sellər, güclü dalğalar, sunamilərlə bizə zərər vurur.
Hakim: Bu məsələ ilə bağlı şahidlərdən kim iddiaçı, yaxud cavabdehin xeyrinə ifadə
vermək istəyir?
Arzu edənlər öz fikirlərini bildirirlər.
Hakim: Biosfer iddia edir ki, bəşəriyyət meşələri qırır, ağacların kökünü çıxarır, orada
yaşayan heyvanların nəslini məhv edir. İddiaçının əlavə dəlilləri varmı? Bəşəriyyət bu barədə
nə deyə bilər?
Əvvəl Biosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir, sonra isə söz
bəşəriyyətin vəkilinə verilir.
3-cü vəkil: Biz qidaya olan ehtiyaclarımızı ödəmək üçün heyvanları ovlamağa məcburuq.
Evlərimizə mebel düzəltmək üçün ağacdan istifadə etməliyik. Bəs meşədə yaşayan yırtıcı
heyvanlar insanlara nə qədər zərər vurur? Xahiş edirik, bu məsələyə baxılsın.
Hakim: Şahidlərdən kim çıxış etmək istəyir?
Şagirdlər öz fikirlərini bildirirlər.
Hakim: Litosferin şikayəti daha ağırdır. Onun iddiasına görə, bəşəriyyət faydalı qazıntı
çıxarmaq məqsədi ilə yeri dəlik-deşik edir, yol çəkərkən, tunellər qazarkən dağları partladır.
İddiaçının əlavə dəlilləri varmı? Bu iddialara nə cavab verəcəksiniz?
Litosferin (uyğun iştirakçının) əlavə sübut və dəlillərindən sonra söz bəşəriyyətin 4-cü
vəkilinə verilir.
4-cü vəkil: Faydalı qazıntı çıxarmasaq, mədənlər qazmasaq, avtomobilləri necə istehsal
etmək olar? Qum, daş karxanaları olmadan binaları inşa etmək olarmı? Litosfer bizlərə azmı
ziyan vurur? Zəlzələ, vulkan, sürüşmə, yarğan hadisələrindən biz də şikayətçiyik.
Hakim: Şahidlərdən kim əlavə etmək istəyir?
Digər şagirdlər fikirlərini söyləyirlər.
Hakim bəşəriyyətin iddiaçılara qarşı qaldırdığı şikayətlərlə bağlı onlara söz verir.
Atmosfer: Mən olmasam, insanlar 5–10 dəqiqəyə məhv olarlar. İldırım, tufan və fırtı-
naları, isti və soyuğu insanlara yağıntı vermək üçün törədirəm. Yağıntı olmasa, şirin su olmaz
və insanların həyatı məhv olar. İnsanlar zavod və fabriklərin bacalarına təmizləyici qurğular
qoymaqla mənə az zərər verərlər.
Hidrosfer: Mən olmasam, canlı aləm 4–5 gündən sonra yox olar. Onlar mənə zərər
verməyə bilərlər. Bunun üçün təmizləyici qurğular kifayətdir. İnsanlar məndən daha çox
istifadə edə bilərlər. Mən onlara enerji verirəm, istirahət etmələri üçün çimərliklər yaradıram.
Biosfer: Bitkilər olmadan insanlar nə qədər yaşaya bilər? Onlar vəhşi heyvanları
ovlamadan, qida məqsədi üçün özləri də ev heyvanlarını saxlayıb artıra bilərlər. Bitkilərə yaxşı
qulluq etmək və onları çoxaltmaqla qida əldə edə bilərlər.
Litosfer: İnsanlar mənim üzərimdə əkin əkir, gəzir. Onlar mənim sayəmdə həyatlarını daha
da firavan qura bilərlər.
Hakim iclası yekunlaşdırmaq üçün əlavə fikirləri olanları dinləyir və qərar verir.
Təbiətin hakimliyi ilə keçirilən məhkəmədə iddiaçılar –
Atmosfer, Biosfer, Hidrosfer və
Litosferin şikayətlərinə baxılaraq qərara alındı:
Q Ə R A R
İddiaçıların şikayətlərinə əsasən bəşəriyyət təcili olaraq vurulan ziyanın qarşısını almaq
üçün tədbirlər planı hazırlamalıdır. Bəşəriyyət normal yaşamaq və fəaliyyət göstərmək üçün
iddiaçılarla sıx əməkdaşlıq etməlidir.
Tədbirlər planının hazırlanması ev tapşırığı kimi verilir.
54. PRAKTİK DƏRS (rollu oyun).
“EKOLOJİ MƏHKƏMƏ”
“Məhkəmə prosesi”ndə atmosfer, hidrosfer, litosfer və biosferin bəşəriyyətə
qarşı qaldırdığı iddiaya baxılır.
Dərsdən əvvəl məhkəmə iştirakçılarını təyin edin. Rolları bölüşdürdükdən sonra
dərslikdəki materiallar və digər mənbələrdən istifadə etməklə hər bir iştirakçı öz
xeyrinə dəlil və sübutlar toplamalıdır. Bu barədə iştirakçılara
dərsdən bir neçə gün
əvvəl tapşırıqlar verilir. “Məhkəmə prosesi”ni təklif olunan, yaxud daha məqbul
hesab etdiyiniz digər ssenari əsasında təşkil edə bilərsiniz.
Dərsin sonunda hər iştirakçının fərdi yaradıcılığı qiymətləndirilir.
143
142
Azərbaycan Respublikasının faydalı
qazıntıları
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Xəritə-sxemə əsasən
Azərbaycan ilə eyni
təşkilatlara üzv olan ölkələri
müəyyənləşdirərək
cədvəli
doldurun.
4. Bakı-Ceyhan neft kəmərinin keçdiyi ölkələri müəyyən edin:
1)
Rusiya
2) Gürcüstan
3) Ukrayna
4) Azərbaycan
5) Yunanıstan
6) Türkiyə
7) İran
Dövlətin adı
Üzv olduğu təşkilat
2. Təsərrüfat sahələrinin struktur diaqramlarına uyğun ölkələri qruplaşdırın.
(Mozambik, Fransa, Banqladeş,
Böyük Britaniya, Yaponiya, Anqola)
3. Respublikamız üçün səciyyəvi olan ekoloji problemləri müəyyənləşdirin.
1.__________________________ 2.__________________________
3.__________________________ 4.__________________________
Kənd təsərrüfatı Xidmət sahələri Sənaye
b
a
a
b
144
Dünyanın
fiziki xəritəsi
Krakatau vlk.
104 18' ş.u
103°30' ş.u
169°40' q.u
9°34' q.u
°
Şimal – Çelyuskin b
– 77 43' şm.e.
Cənub – Piay b-nu – 1°16' c.e.
Şərq – Dejnev b-nu – 66°05' şm.e.
Qərb – Roka b-nu – 38°47' şm. e.
-nu
°
Avrasiya
142°32' ş.u.
146°25' ş.u.
113°05' ş.u.
153°39' ş.u
Şimal – York b-nu – 10°41' c.e.
Cənub – Cənub-şərq b-nu – 39°11' c.e.
Qərb – Slip-Point b-nu 26°09' c.e.
Şərq – Bayron b-nu 28°38' c.e.
Antarktida
Avstraliya
Şimal – Antarktida y-a. 63 13' c.e.
°
9 51' ş.u
19°59' ş.u
17°32' q.u
51°23' ş.u
°
Şimal – Əl-Əbyad b
– 37 20' şm.e.
Cənub – İynə b-nu – 34°52' c.e.
Qərb – Almadi b-nu – 14°45' şm.e.
Şərq – Ras-Hafun b-nu – 10°26' şm.e.
-nu
°
Afrika
94 45' q.u
80°52' q.u
168°00' q.u
55°40' q.u
°
Şimal – Merçison b
– 71 50' şm.e.
Cənub – Maryato b-nu – 7°12' şm.e.
Qərb – Uels şahzadəsi b-nu – 63°35' şm.e.
Şərq – Sent-Çarlz b-nu – 52°24' şm.e.
-nu
°
Şimali Amerika
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Lyulyayyako vlk.
Vezuvi vlk.
Şimal – Qalyinas b-nu – 12 25' şm.e.
Cənub – Frouerd b-nu – 53°54' c.e.
Qərb – Parinyas b-nu – 4°45' c.e.
Şərq – Kabu-Branku b-nu – 7°09' c.e.
°
71°35' q.u
71°18' q.u
81°20' q.u
34°46' q.u
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Cənubi Amerika
Frouerd b-nu
Parinyas b-nu
Ras-Hafun
b-nu
Əl-Əbyad b-nu.
Merçison b-nu
Sent-Çarlz
b-nu