Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq



Yüklə 0,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə60/60
tarix02.01.2018
ölçüsü0,71 Mb.
#19553
növüDərs
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   60

141
140
Hakim:_Təbiət_İddiaçılar'>İştirakçılar
Hakim: Təbiət
İddiaçılar: Atmosfer, hidrosfer, litosfer, biosfer
Cavabdehlər:  Bəşəriyyət, onların vəkilləri (4 nəfər)
Şahidlər: Bəşəriyyətin nümayəndələri (digər şagirdlər) 
Dəlillər: zavod və fabriklərdən bərk, maye və qaz şəklində atılan tullantılar, qırılmış meşələr, 
səhralaşan torpaqlar, əriyən buzlaqlar, iqlim dəyişiklikləri və s.
Məhkəmənin gedişi 
(qısa ssenari)
Hakim:  Atmosfer zavod və fabriklərin işi nəticəsində atılan zəhərli qazlarla ona vurulan zərər 
barədə iddia qaldırmışdır. Bununla bağlı Atmosferin əlavə dəlilləri varmı?
Atmosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir.
Hakim: Bəşəriyyətin 1-ci vəkili öz əməllərini əsaslandırmaq üçün nə deyə bilər? 
1-ci vəkil: Zavod və fabriklər çoxlu sayda məhsul istehsal edir. Orada insanlar çalışır, əmək 
haqqı alırlar. Atmosfer də bizə böyük problemlər yaradır: güclü külək, fırtına, ildırım, quraqlıq 
və leysan yağışları ilə zərər vurur. 
Hakim:  Bu  məsələ  ilə  bağlı  şahidlərdən  kim  iddiaçı,  yaxud  cavabdehin  xeyrinə  ifadə 
vermək istəyir?
Sonradan bu mərhələdə digər şagirdlər müzakirəyə cəlb olunurlar.
Hakim:  Keçək  ikinci  iddiaya.  Hidrosferin  iddiasına  görə,  bəşəriyyət  çirkli  suları, 
kanalizasiyaları dəniz, göl və çaylara axıtmaqla ona çox böyük ziyan verir. Onun şikayətinə 
görə,  hətta  bərk  tullantılar  və  kimyəvi  zəhərli  maddələri  də  sulara  axıdırsınız.  Bu,  doğru-
durmu? İddiaçının əlavə dəlilləri varmı?
Hidrosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir.
2-ci vəkil: Biz kanalizasiyaları, çirkli suları axıtmağa yer tapmırıq. Hidrosfer də daşqınlar, 
sellər, güclü dalğalar, sunamilərlə bizə zərər vurur. 
Hakim:  Bu  məsələ  ilə  bağlı  şahidlərdən  kim  iddiaçı,  yaxud  cavabdehin  xeyrinə  ifadə 
vermək istəyir?
Arzu edənlər öz fikirlərini bildirirlər.
Hakim: Biosfer iddia edir ki, bəşəriyyət meşələri qırır, ağacların kökünü çıxarır, orada 
yaşayan heyvanların nəslini məhv edir. İddiaçının əlavə dəlilləri varmı? Bəşəriyyət bu barədə 
nə deyə bilər?
Əvvəl Biosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir, sonra isə söz 
bəşəriyyətin vəkilinə verilir.
3-cü vəkil: Biz qidaya olan ehtiyaclarımızı ödəmək üçün heyvanları ovlamağa məcburuq. 
Evlərimizə  mebel  düzəltmək  üçün  ağacdan  istifadə  etməliyik.  Bəs  meşədə  yaşayan  yırtıcı 
heyvanlar insanlara nə qədər zərər vurur? Xahiş edirik, bu məsələyə baxılsın. 
Hakim: Şahidlərdən kim çıxış etmək istəyir?
Şagirdlər öz fikirlərini bildirirlər.
Hakim: Litosferin şikayəti daha ağırdır. Onun iddiasına görə, bəşəriyyət faydalı qazıntı 
çıxarmaq məqsədi ilə yeri dəlik-deşik edir, yol çəkərkən, tunellər qazarkən dağları partladır. 
İddiaçının əlavə dəlilləri varmı? Bu iddialara nə cavab verəcəksiniz?
Litosferin (uyğun iştirakçının) əlavə sübut və dəlillərindən sonra söz bəşəriyyətin 4-cü 
vəkilinə verilir.
4-cü vəkil: Faydalı qazıntı çıxarmasaq, mədənlər qazmasaq, avtomobilləri necə istehsal 
etmək olar? Qum, daş karxanaları  olmadan binaları inşa etmək olarmı? Litosfer bizlərə azmı 
ziyan vurur? Zəlzələ, vulkan, sürüşmə, yarğan hadisələrindən biz də şikayətçiyik.
Hakim: Şahidlərdən kim əlavə etmək istəyir?
Digər şagirdlər fikirlərini söyləyirlər.
Hakim bəşəriyyətin iddiaçılara qarşı qaldırdığı şikayətlərlə bağlı onlara söz verir. 
Atmosfer:  Mən  olmasam,  insanlar  5–10  dəqiqəyə  məhv  olarlar.  İldırım,  tufan  və  fırtı-
naları, isti və soyuğu insanlara  yağıntı vermək üçün törədirəm. Yağıntı olmasa, şirin su olmaz 
və insanların həyatı məhv olar. İnsanlar zavod və fabriklərin bacalarına təmizləyici qurğular 
qoymaqla mənə az zərər verərlər. 
Hidrosfer:  Mən  olmasam,  canlı  aləm  4–5  gündən  sonra  yox  olar.  Onlar  mənə  zərər 
verməyə  bilərlər.  Bunun  üçün  təmizləyici  qurğular  kifayətdir.  İnsanlar  məndən  daha  çox 
istifadə edə bilərlər. Mən onlara enerji verirəm, istirahət etmələri üçün çimərliklər yaradıram.
Biosfer:  Bitkilər  olmadan  insanlar  nə  qədər  yaşaya  bilər?  Onlar  vəhşi  heyvanları 
ovlamadan, qida məqsədi üçün özləri də ev heyvanlarını saxlayıb artıra bilərlər. Bitkilərə yaxşı 
qulluq etmək və onları çoxaltmaqla qida əldə edə bilərlər. 
Litosfer: İnsanlar mənim üzərimdə əkin əkir, gəzir. Onlar mənim sayəmdə həyatlarını daha 
da firavan qura bilərlər.
Hakim iclası yekunlaşdırmaq üçün əlavə fikirləri olanları dinləyir və qərar verir.
Təbiətin hakimliyi ilə keçirilən məhkəmədə iddiaçılar – Atmosfer, Biosfer, Hidrosfer və 
Litosferin şikayətlərinə baxılaraq qərara alındı:
Q Ə R A R
İddiaçıların şikayətlərinə əsasən bəşəriyyət təcili olaraq vurulan ziyanın qarşısını almaq 
üçün tədbirlər planı hazırlamalıdır. Bəşəriyyət normal yaşamaq və fəaliyyət göstərmək üçün 
iddiaçılarla sıx əməkdaşlıq etməlidir. 
Tədbirlər planının hazırlanması ev tapşırığı kimi verilir.
54. PRAKTİK DƏRS (rollu oyun).
 “EKOLOJİ MƏHKƏMƏ”
“Məhkəmə prosesi”ndə atmosfer, hidrosfer, litosfer və biosferin bəşəriyyətə 
qarşı qaldırdığı iddiaya baxılır. 
Dərsdən  əvvəl  məhkəmə  iştirakçılarını  təyin  edin.  Rolları  bölüşdürdükdən  sonra 
dərslikdəki materiallar və digər mənbələrdən istifadə etməklə hər bir iştirakçı öz 
xeyrinə dəlil və sübutlar toplamalıdır. Bu barədə iştirakçılara dərsdən bir neçə gün 
əvvəl  tapşırıqlar  verilir.  “Məhkəmə  prosesi”ni  təklif  olunan,  yaxud  daha  məqbul 
hesab etdiyiniz digər ssenari əsasında təşkil edə bilərsiniz. 
Dərsin sonunda hər iştirakçının fərdi yaradıcılığı qiymətləndirilir. 


141
140
İştirakçılar
Hakim: Təbiət
İddiaçılar: Atmosfer, hidrosfer, litosfer, biosfer
Cavabdehlər:  Bəşəriyyət, onların vəkilləri (4 nəfər)
Şahidlər: Bəşəriyyətin nümayəndələri (digər şagirdlər) 
Dəlillər: zavod və fabriklərdən bərk, maye və qaz şəklində atılan tullantılar, qırılmış meşələr, 
səhralaşan torpaqlar, əriyən buzlaqlar, iqlim dəyişiklikləri və s.
Məhkəmənin gedişi 
(qısa ssenari)
Hakim:  Atmosfer zavod və fabriklərin işi nəticəsində atılan zəhərli qazlarla ona vurulan zərər 
barədə iddia qaldırmışdır. Bununla bağlı Atmosferin əlavə dəlilləri varmı?
Atmosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir.
Hakim: Bəşəriyyətin 1-ci vəkili öz əməllərini əsaslandırmaq üçün nə deyə bilər? 
1-ci vəkil: Zavod və fabriklər çoxlu sayda məhsul istehsal edir. Orada insanlar çalışır, əmək 
haqqı alırlar. Atmosfer də bizə böyük problemlər yaradır: güclü külək, fırtına, ildırım, quraqlıq 
və leysan yağışları ilə zərər vurur. 
Hakim:  Bu  məsələ  ilə  bağlı  şahidlərdən  kim  iddiaçı,  yaxud  cavabdehin  xeyrinə  ifadə 
vermək istəyir?
Sonradan bu mərhələdə digər şagirdlər müzakirəyə cəlb olunurlar.
Hakim:  Keçək  ikinci  iddiaya.  Hidrosferin  iddiasına  görə,  bəşəriyyət  çirkli  suları, 
kanalizasiyaları dəniz, göl və çaylara axıtmaqla ona çox böyük ziyan verir. Onun şikayətinə 
görə,  hətta  bərk  tullantılar  və  kimyəvi  zəhərli  maddələri  də  sulara  axıdırsınız.  Bu,  doğru-
durmu? İddiaçının əlavə dəlilləri varmı?
Hidrosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir.
2-ci vəkil: Biz kanalizasiyaları, çirkli suları axıtmağa yer tapmırıq. Hidrosfer də daşqınlar, 
sellər, güclü dalğalar, sunamilərlə bizə zərər vurur. 
Hakim:  Bu  məsələ  ilə  bağlı  şahidlərdən  kim  iddiaçı,  yaxud  cavabdehin  xeyrinə  ifadə 
vermək istəyir?
Arzu edənlər öz fikirlərini bildirirlər.
Hakim: Biosfer iddia edir ki, bəşəriyyət meşələri qırır, ağacların kökünü çıxarır, orada 
yaşayan heyvanların nəslini məhv edir. İddiaçının əlavə dəlilləri varmı? Bəşəriyyət bu barədə 
nə deyə bilər?
Əvvəl Biosfer (uyğun iştirakçı) əlavə sübut və dəlillərini göstərir, sonra isə söz 
bəşəriyyətin vəkilinə verilir.
3-cü vəkil: Biz qidaya olan ehtiyaclarımızı ödəmək üçün heyvanları ovlamağa məcburuq. 
Evlərimizə  mebel  düzəltmək  üçün  ağacdan  istifadə  etməliyik.  Bəs  meşədə  yaşayan  yırtıcı 
heyvanlar insanlara nə qədər zərər vurur? Xahiş edirik, bu məsələyə baxılsın. 
Hakim: Şahidlərdən kim çıxış etmək istəyir?
Şagirdlər öz fikirlərini bildirirlər.
Hakim: Litosferin şikayəti daha ağırdır. Onun iddiasına görə, bəşəriyyət faydalı qazıntı 
çıxarmaq məqsədi ilə yeri dəlik-deşik edir, yol çəkərkən, tunellər qazarkən dağları partladır. 
İddiaçının əlavə dəlilləri varmı? Bu iddialara nə cavab verəcəksiniz?
Litosferin (uyğun iştirakçının) əlavə sübut və dəlillərindən sonra söz bəşəriyyətin 4-cü 
vəkilinə verilir.
4-cü vəkil: Faydalı qazıntı çıxarmasaq, mədənlər qazmasaq, avtomobilləri necə istehsal 
etmək olar? Qum, daş karxanaları  olmadan binaları inşa etmək olarmı? Litosfer bizlərə azmı 
ziyan vurur? Zəlzələ, vulkan, sürüşmə, yarğan hadisələrindən biz də şikayətçiyik.
Hakim: Şahidlərdən kim əlavə etmək istəyir?
Digər şagirdlər fikirlərini söyləyirlər.
Hakim bəşəriyyətin iddiaçılara qarşı qaldırdığı şikayətlərlə bağlı onlara söz verir. 
Atmosfer:  Mən  olmasam,  insanlar  5–10  dəqiqəyə  məhv  olarlar.  İldırım,  tufan  və  fırtı-
naları, isti və soyuğu insanlara  yağıntı vermək üçün törədirəm. Yağıntı olmasa, şirin su olmaz 
və insanların həyatı məhv olar. İnsanlar zavod və fabriklərin bacalarına təmizləyici qurğular 
qoymaqla mənə az zərər verərlər. 
Hidrosfer:  Mən  olmasam,  canlı  aləm  4–5  gündən  sonra  yox  olar.  Onlar  mənə  zərər 
verməyə  bilərlər.  Bunun  üçün  təmizləyici  qurğular  kifayətdir.  İnsanlar  məndən  daha  çox 
istifadə edə bilərlər. Mən onlara enerji verirəm, istirahət etmələri üçün çimərliklər yaradıram.
Biosfer:  Bitkilər  olmadan  insanlar  nə  qədər  yaşaya  bilər?  Onlar  vəhşi  heyvanları 
ovlamadan, qida məqsədi üçün özləri də ev heyvanlarını saxlayıb artıra bilərlər. Bitkilərə yaxşı 
qulluq etmək və onları çoxaltmaqla qida əldə edə bilərlər. 
Litosfer: İnsanlar mənim üzərimdə əkin əkir, gəzir. Onlar mənim sayəmdə həyatlarını daha 
da firavan qura bilərlər.
Hakim iclası yekunlaşdırmaq üçün əlavə fikirləri olanları dinləyir və qərar verir.
Təbiətin hakimliyi ilə keçirilən məhkəmədə iddiaçılar – Atmosfer, Biosfer, Hidrosfer və 
Litosferin şikayətlərinə baxılaraq qərara alındı:
Q Ə R A R
İddiaçıların şikayətlərinə əsasən bəşəriyyət təcili olaraq vurulan ziyanın qarşısını almaq 
üçün tədbirlər planı hazırlamalıdır. Bəşəriyyət normal yaşamaq və fəaliyyət göstərmək üçün 
iddiaçılarla sıx əməkdaşlıq etməlidir. 
Tədbirlər planının hazırlanması ev tapşırığı kimi verilir.
54. PRAKTİK DƏRS (rollu oyun).
 “EKOLOJİ MƏHKƏMƏ”
“Məhkəmə prosesi”ndə atmosfer, hidrosfer, litosfer və biosferin bəşəriyyətə 
qarşı qaldırdığı iddiaya baxılır. 
Dərsdən  əvvəl  məhkəmə  iştirakçılarını  təyin  edin.  Rolları  bölüşdürdükdən  sonra 
dərslikdəki materiallar və digər mənbələrdən istifadə etməklə hər bir iştirakçı öz 
xeyrinə dəlil və sübutlar toplamalıdır. Bu barədə iştirakçılara dərsdən bir neçə gün 
əvvəl  tapşırıqlar  verilir.  “Məhkəmə  prosesi”ni  təklif  olunan,  yaxud  daha  məqbul 
hesab etdiyiniz digər ssenari əsasında təşkil edə bilərsiniz. 
Dərsin sonunda hər iştirakçının fərdi yaradıcılığı qiymətləndirilir. 


143
142
Azərbaycan Respublikasının faydalı
 qazıntıları
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR 
1. Xəritə-sxemə əsasən 
Azərbaycan ilə eyni 
təşkilatlara üzv olan ölkələri 
müəyyənləşdirərək cədvəli 
doldurun.
4. Bakı-Ceyhan neft kəmərinin keçdiyi ölkələri müəyyən edin:
1) Rusiya 
2) Gürcüstan 
3) Ukrayna 
4) Azərbaycan 
5) Yunanıstan  
6) Türkiyə  
7) İran
Dövlətin adı
Üzv olduğu təşkilat
2. Təsərrüfat sahələrinin struktur diaqramlarına uyğun ölkələri qruplaşdırın. 
 (Mozambik, Fransa,  Banqladeş, Böyük Britaniya, Yaponiya, Anqola)
3. Respublikamız üçün səciyyəvi olan ekoloji problemləri müəyyənləşdirin.
1.__________________________     2.__________________________     
3.__________________________     4.__________________________     
Kənd təsərrüfatı               Xidmət sahələri             Sənaye                                             
b
a
a
b


143
142
Azərbaycan Respublikasının faydalı
 qazıntıları
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR 
1. Xəritə-sxemə əsasən 
Azərbaycan ilə eyni 
təşkilatlara üzv olan ölkələri 
müəyyənləşdirərək cədvəli 
doldurun.
4. Bakı-Ceyhan neft kəmərinin keçdiyi ölkələri müəyyən edin:
1) Rusiya 
2) Gürcüstan 
3) Ukrayna 
4) Azərbaycan 
5) Yunanıstan  
6) Türkiyə  
7) İran
Dövlətin adı
Üzv olduğu təşkilat
2. Təsərrüfat sahələrinin struktur diaqramlarına uyğun ölkələri qruplaşdırın. 
 (Mozambik, Fransa,  Banqladeş, Böyük Britaniya, Yaponiya, Anqola)
3. Respublikamız üçün səciyyəvi olan ekoloji problemləri müəyyənləşdirin.
1.__________________________     2.__________________________     
3.__________________________     4.__________________________     
Kənd təsərrüfatı               Xidmət sahələri             Sənaye                                             
b
a
a
b


144
Dünyanın fiziki xəritəsi
Krakatau vlk.
104 18' ş.u
103°30' ş.u
169°40' q.u
9°34' q.u
°
Şimal – Çelyuskin b
 – 77 43' şm.e.
Cənub – Piay b-nu – 1°16' c.e. 
Şərq – Dejnev b-nu – 66°05' şm.e.
Qərb – Roka b-nu – 38°47' şm. e.
-nu
°
Avrasiya
142°32' ş.u.
146°25' ş.u.
113°05' ş.u.
153°39' ş.u
Şimal – York b-nu – 10°41' c.e. 
Cənub – Cənub-şərq b-nu – 39°11' c.e. 
Qərb – Slip-Point b-nu 26°09'  c.e. 
Şərq – Bayron b-nu 28°38' c.e. 
Antarktida
Avstraliya
Şimal – Antarktida y-a. 63 13' c.e.
°
9 51' ş.u
19°59' ş.u
17°32' q.u
51°23' ş.u
°
Şimal – Əl-Əbyad b
 – 37 20' şm.e.
Cənub – İynə b-nu – 34°52' c.e. 
Qərb – Almadi b-nu – 14°45' şm.e. 
Şərq – Ras-Hafun b-nu – 10°26' şm.e. 
-nu
°
Afrika
94 45'  q.u
80°52' q.u
168°00'  q.u
55°40' q.u
°
Şimal – Merçison b
 – 71 50' şm.e. 
Cənub – Maryato b-nu – 7°12'  şm.e. 
Qərb – Uels şahzadəsi b-nu – 63°35' şm.e.  
Şərq – Sent-Çarlz b-nu – 52°24' şm.e. 
-nu
°
Şimali Amerika
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Lyulyayyako vlk.
Vezuvi vlk.
Şimal – Qalyinas b-nu – 12 25' şm.e. 
Cənub – Frouerd b-nu – 53°54' c.e. 
Qərb – Parinyas b-nu – 4°45' c.e. 
Şərq – Kabu-Branku b-nu – 7°09' c.e. 
 
°
71°35' q.u
71°18'  q.u
81°20' q.u
34°46' q.u
Ucqar nöqtələrin koordinatları
Cənubi Amerika
Frouerd b-nu
Parinyas b-nu
Ras-Hafun 
b-nu
Əl-Əbyad b-nu.
Merçison b-nu
Sent-Çarlz 
b-nu

Yüklə 0,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   60




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə