91
tətbiqindən istehsalın faydasını dəqiq təsəvvür etmək la-
zımdır. Verilənlər keyfiyyət haqqında nəticə kimi alındıq-
ları sxemdə çox nadir hallarda istifadə olunur.
Şəkil 4.4. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsinin
statistik üsullarlarının tətbiq sahələri
Adətən, verilənlərin təhlili üçün keyfiyyətə nəzarətin
yeddi statistik üsulu və ya vasitəsindən istifadə edilir: ve-
rilənlərin laylaşdırılması (stratifıkasiyası); qrafiklər, Pare-
to diaqramı, səbəb-nəticə diaqramı (İsikava diaqramı və ya
"Balıq skeleti"), nəzarət vərəqəsi və histoqramma, səpə-
lənmə diaqramı, nəzarət xəritələri.
1. Laylaşma (stratifikasiya).
Verilənlərin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq qruplara
bölünməsi zamanı qruplar, laylar (stratlar), bölünmə pro-
sesinin özünü isə laylaşma (stratifikasiya) adlandırırlar.
Məhsulun
keyfiyyətinə
statistik qəbul
nəzarəti
Statistik üsullar
MKİ
Məhsulun
keyfiyyətinin
qiymətləndirilməsi
nin statistik üsulları
proseslərin statistik
tənzimlənməsi
proseslərin və məhsulun
keyfiyyətinin dəqiqliyi-
nin və sabitliliyinin sta-
tistik təhlii
92
Laylar daxilində fərqlərin mümkün qədər az, laylar
arasındakıların isə mümkün qədər çox olması arzu edilən-
dir. Ölçmələrin nəticələrində həmişə parametrlərin az və
ya çox səpələnməsi vardir. Əgər stratifikasiya bu səpələn-
məni yaradan amillər üzrə həyata keçirilsə, onun yaranma-
sının əsas səbəbini asanlıqla aşkar etmək, onu azaltmaq və
məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə nail olmaq olar.
Laylaşmanın müxtəlif üsullarının tətbiqi konkret məsələ-
lərdən asılıdır. İstehsalatda çox zaman insan (man); maşın
(machine); material (material), metod (method) amillərini
nəzərə alan 4M adlanan metoddan istifadə olunur.
Yəni laylaşmanı belə həyata keçirmək olar:
-
icraçılar üzrə (cinsi, iş stajı, ixtisası və s. üzrə);
-
maşın və avadanlıq üzrə (yeni və ya köhnəsi, mar-
kası, növü və s. üzrə);
-
material üzrə (istehsal olunduğu yer, partiyası, nö-
vü, xammalın keyfiyyəti və s. üzrə);
-
istehsal üsulu üzrə (temperaturu, texnoloji üsulu və
s. üzra).
Laylaşma üsulu olduğu kimi ayrıca məmulat və par-
tiyalar üzrə birbaşa və bilavasitə xərclərin qiymətləndiril-
məsi tələb olunduqda məmulatın dəyərinin hesablanma-
sında, ayrıca müştəri və məmulatların satışından əldə edi-
lən gəlirlərin qiymətləndirilməsində və s. tətbiq olunur.
Laylaşma həmçinin səbəb-nəticə diaqram-larının, Pareto
diaqramlarının, histoqramların və nəzarət xəritələrinin tət-
biqi zamanı da istifadə edilir.
2. Qrafiki metod.
93
İstehsal praktikasında verilənlərin qrafik göstərilməsi
əyaniliyi və onların asan başa düşülməsi üçün geniş tətbiq
olunur. Qrafıklərin aşağıdakı növləri var:
a)
sınıq xətt şəklində olan qrafik (şəkil 4.5).
Məsələn, hər hansı verilənlərin zaman keçdikcə
dəyişməsini əks etdirmək üçün tətbiq olunur.
Şəkil 4.5. “Sınıq” qrafıkin və onun
aproksimasiyasının nümunəsi
b)
dairəvi və lentvari qrafıklərdən (sxem 4.5 və 4.6)
nəzərdən keçirilən verilənlərin faiz nisbətlərinin ifadə
olunması üçün tətbiq olunur.
Şəkil 4.6. Dairəvi qrafiki nümunəsi
İstehsalatın maya dəyərinin tərkib hissələrinin nisbəti:
- bütövlükdə məhsulun istehsalının maya dəyəri;
94
- bilavasitə xərclər;
- birbaşa xərclər və s.
Şəkil 4.7. Məmulatın ayrı-ayrı növləri (A, B, C)
üzrə satışdan əldə olunmuş gəlir məbləğlərinin nisbəti
Şəkil 4.7.-də məmulatın ayrı-ayrı növləri (A, B, C)
üzrə satışdan əldə olunmuş gəlir məbləğlərinin nisbəti
göstərilmişdir.
Burada bu meyl görünür ki, B məmulatı perspektivli-
dir, A və C isə - yox.
c)
Z-sxemli qrafik (şəkil 4.5) verilmiş qiymətlərə
nail olunma şərtlərinin ifadəsi üçün tətbiq edilir. Məsələn,
aylar üzrə faktiki verilənlərin (satışın həcmi, istehsalın
həcmi və s.) qeydə alınması zamanı ümumi meylin qiy-
mətləndirilməsi üçün
Qrafik aşağıdakı sxemdə qurulur:
1)
parametrin qiymətləri (məsələn, satışın həcmi) ay-
lar üzrə (bir il ərzində) yanvardan dekabradək qeyd olunur
və düz parçaları ilə birləşdirilir (şəkil 4.5-dəki 1 sınıq xətti);
2)
hər ay üçün kumulyativ məbləğ hesablanır və mü-
vafiq qrafik qurulur (şəkil 4.5-dəki 2 sınıq xətti);
3)
yekun qiymətləri hesablanır (dəyişən yekun) və
müvafiq qrafik qurulur. Bu halda dəyişən yekun kimi, ha-
95
zırki aydan əvvəl gələn, il üçün yekun qəbul edilir (şəkil
3.5-dəki 3 sınıq xətti)
Şəkil 4.8. Z - sxemli qrafıkin nümunəsi
Ordinat oxu aylar üzrə gəlir, abssis oxu isə ilin
aylarıdır.
Dəyişən yekun üzrə uzun dövr ərzində dəyişmə mey-
lini müəyyən etmək olar. Dəyişən yekunun əvəzinə qrafı-
kə planlaşdırılmış qiymətəri daxil etmək və onlara nail ol-
ma şərtlərini yoxlamaq olar.
c) sütunvari qrafiki (şəkil 4.8), məmulatın maya də-
yəri onun növündən yaranmış zay məhsulun nəticəsində
itkilərin cəminin prosesdən və s. kimi amillərin kəmiyyət
asılılığı sütunvari hündürlüyü ilə ifadə olunur. Histoqrama
və Pareto diaqramı sütun qrafıkinin müxtəlif növləridir.
Dostları ilə paylaş: |