Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
 
111 
 
-
 
keyfiyyətin  təmin  edilməsi  və  yaxşılaşdırılması 
üçün  lazım olan investisiyaların  ölçülərinin (həcmlərinin) 
aşkara çıxarılması və qiymətləndirilməsi; 
-
 
məhsulun  istehsalı  və  istismarına  edilən  ümumi 
xərclərin  minimallaşdırılması  zamanı  onun  tələb  olunan 
keyfiyyətinin təmin edilməsi; 
-
 
keyfiyyətə sərf olunan xərclərin və müəssisənin tə-
sərrüfat  fəaliyyətinin  nəticələrinin  qarşılıqlı  əlaqələrinin 
aşkara çıxarılması; 
-
 
istehsal fəaliyyətinin istehsalın təşkilinin təkmilləş-
dirilməsi  üzrə  tədbirlərin  görülməsini  tələb  edən  böhranlı 
sahələrinin müəyyənləşdirilməsi. 
İstehsala cərf edilən xərcləri beş istiqamət üzrə təhlil 
etmək olar.(cədvəl 5.2). 
Cədvəldə  keyfiyyətə  sərf  olunan  xərclərin  təhlilinin 
bu  və  ya  digər  növünün  hansı  hallarda  tətbiq  olunduğu 
göstərilir. 
Cədvəl 5.2 
Keyfiyyətə sərf edilən xərcələrin təhlilinin növləri 
 
  
№ 
 
Təhlilin növü 
Təhlilin keçirilməsinin (aparılması 
nın)məqsədi. 
1 
Məhsulun  keyfiyyəti-
nin qeyri-kafı olması 
 nəticəsində itkilərin 
 təhlili 
Məhsulun həyati silsiləsinin müxtəlif 
mərhələlərində qeyri-kafı keyfiyyət 
nəticəsində itkilərin müəyyənləşdiril-
məsi, təhlili və qiymətləndirilməsi. 
2 
İtkilərin potensial 
 mənbələrinin təhlili 
 
Məhsulun  həyati  silsiləsinin  müxtəlif 
mərhələlərində  qeyri-kafı  keyfiyyət 
nəticəsində  itkilərin  müəyyənləşdiril-
məsi, təhlili və qiymətləndirilməsi. 

---

 
 
112 
 
3 
İtkilərin potensia 
l mənbələrinin təhlili 
Məhsulun  həyati  silsiləsinin  müxtəlif 
mərhələlərində  qeyri-kafı  keyfiyyət 
nəticəsində  itkilərin  müəyyənləşdiril-
məsi, təhlili və qiymətləndirilməsi, 
məhsulun  keyfiyyətinin  yaxşılaşdırıl-
ması  
4 
A.Feyhenbaumun 
təsnifatına 
müvafiq 
surətdə keyfiyyətə sərf 
edilən 
xərclərin 
növləri üzrə təhlil 
Keyfiyyətin təmin olunmasına sərf 
 edilən xərclərin daimi idektifıkasiya 
sı, müəyyənləşdirilməsi, təhlili və 
 qiymətləndirilməsi; keyfiyyətə sərf 
 edilən xərclərin aşağı salınması və 
 optimallaşdırılması; keyfiyyətə sərf 
 edilən müxtəlif xərc növlərinin dəyi-
şilməsinin monitorinqi. 
5 
Fəaliyyət  növləri  üzrə 
keyfiyyətə 
edilən 
xərclərin təhlili 
Fəaliyyət növləri üzrə keyfiyyətə sərf 
edilən xərclərin təhlili 
 
 
 
 
1 
 
2 
 
3 
6 
Proseslərlə  bağlı  key-
fiyyətə 
sərf  edilən 
xərclərin təhlili 
Keyfiyyətə  sərf  edilən  xərclərin  mo-
nitorinqi və mütəmadi qiymətləndiril-
məsi;  keyfiyyətin  menecmenti  siste-
mində  fəaliyyətin  səmərəsiz  növləri-
nin aşkara çıxarılması;  
 
 
5.4. Çıxdaşın və çıxdaşdan itkilərin təhlili 
 
Çıxdaş  müəssisənin  özündə  və  onun  hüdudlarından 
kənarda aşkara çıxarıla bilər. 
İstehsalatda çıxdaşın səbəblərinin təsnifatı: 

---

 
 
113 
 
-
 
konstruksiya sənədlərindəki qeyri-dəqiqlik; 
-
 
texnoloji sənədlərdəki qeyri- dəqiqlik; 
-
 
işdə kobudluq; 
-
 
texnoloji sənədlərin pozuntusu; 
-
 
alətin, ləvazimatın və mexanizmin nasazlığı; 
-
 
avadanlığın nasazlığı; 
-
 
daşınma zamanı məmulatın zədələnməsi; 
-
 
texnoloji  sənədlərin  materiallarının,  alınma  mə-
mulatlarının qeyri-müvafiqliyi; 
-
 
xammalın,  materialların  və  s.  gizli  (gözlə  görün-
məyən) qüsurları; 
-
 
TŞ və standartlara qeyri - müvafiqlik; 
-
 
çertyojlara qeyri-müvafiqlik; 
-
 
texnoloji prosesin pozulması; 
-
 
zahiri  (xarici)  görkəmin  etalona  (nümunəyə) 
qeyri-müvafiqliyi; 
-
 
nəzarətçilərin diqqətsizliyi. 
Satış, yaxud istifadə prosesində aşkara çıxarılan çıx-
daş  həm  məhsulun  keyfiyyətinin,  həm  də  müəssisənin  iş 
keyfiyyətinin pisliyinə dəlalət edir. Buna reklamasiya de-
yilir. 
Çıxdaş və reklamasiyalardan itkilər müəssisənin iqti-
sadiyyatına  təsir  göstərir.  Məhsulun  maya  dəyərinin  art-
masına, istehsal fondlarından və işçi qüvvəsindən səmərə-
siz istifadə olunmasına gətirib çıxarır. Müəssisənin fəaliy-
yətinin  faktiki  nəticələrinin  planlaşdırılması  və  təhlili  za-
manı çıxdaşdan itkilərin hesablanması da nəzərə alınmalıdır. 
Çıxdaşın təshihi üzrə itkilərin ümumi məbləği aşağı-
dakı kimidir: 
       
  
   
 
   
  
   
  
   
  
    ( 5 . 1 )          

---

 
 
114 
 
burada 
 
 
- məhsulun son daxili çıxdaşı zamanı  itki-
dir; 
 
  
- daxili çıxdaşın təshihi üzrə müəssisənin itkisidir; 
 
  
-müəssisənin buraxdığı məhsulun çıxdaşından itkisidir 
(qəti çıxdaşlaşmış məhsulun alınmasına alıcının sərf etdiyi 
xərclərin  ödənmə  məbləğidir,  çıxdaşlaşmış  məhsulun  sö-
külməsinə sərf edilən xərclərin məbləğidir; alıcı tərəfindən 
çıxdaşlaşmış  məhsulun  dəyişdirilməsi  ilə  bağlı  nəqliyyat 
xərclərinin  məbləğidir),  manatlarla; 
 
  
-zahiri  çıxdaşın 
təshihinə  edilən  itkidir  (çıxdaşıntəshihinə  işlədilən  mate-
rialların,  komplektləşdirici  məmulatların  dəyəri;  çıxdaşın 
düzəldilməsi  ilə  əlaqədar  müəssisə  işçilərinin  əmək  haq-
qına sərf olunmuş məbləğ; ehtimal olunan istifadə qiyməti 
üzrə qəti çıxdaşlaşmış məhsulun qiyməti çıxılmaqla çıxda-
şın  təshihindən  irəli  gələn  nəqliyyat  xərclərinin  məbləği, 
çıxdaşın  təqsirkarlarından  faktik  surətdə  tutulan  zərərin 
ödənilən məbləği). 
Çıxdaşın  təhlili  zamanı  mütləq  və  nisbi  göstəricilər  
hesablanır.  Çıxdaşın  mütləq  ölçüsü  qəti  çıxdaşlaşmış  mə-
mulata edilən xərclərlə düzəldilməsi  mümkün olan çıxda-
şın  təshihinə  edilən  xərclərin  məbləğindən  ibarətdir.  Çıx-
daşdan  itkinin  mütləq  ölçüsünü  çıxdaşın  mütləq  ölçüsün-
dən  istifadə  qiyməti  üzrə  çıxdaşın  dəyərini,  çıxdaşın  təq-
sirkarı  olan  şəxslərdən  tutulan  məbləği  və  keyfiyyətsiz 
material  göndərdiyinə  görə  tədarükçülərdən  tutulan  məb-
ləği çıxmaq yolu ilə müəyyənləşdirirlər. 
Çıxdaşın ölçüsünü və çıxdaşdan itkilərin nisbi göstə-
ricilərini  əmtəə  məhsulunun  istehsal  dəyərinə  çıxdaşın  
mütləq  ölçüsünün,  yaxud  çıxdaşdan  itkinin  faizlə  nisbəti 
kimi hesablayırlar. 
Çıxdaşa  yol  verilmədiyi  halda  əldə  olunan  yararlı 
məhsulun dəyərini də müəyyənləşdirmək olar. Bundan öt-

---