Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
 
271 
 
tehlak  dəyərini  müəyyənləşdirirsə,  qiymət  onun  dəyərini 
xarakterizə  edir.  Odur  ki,  standartı  və  qiymətləri  eyni 
vaxtda işlədikdə qiymət və keyfiyyət arasında rasional əla-
qə tapmağa imkan yaranır. 
Hazırda  bir  sıra  ölkələrdə  yeni  növ  məhsula  eyni 
vaxtda texniki şərtlər və qiymətlər işlənir. Bu vaxt məhsu-
lun limit qiyməti və iqtisadi səmərəliliyin ölçüsü təyin olu-
nur. Məhsulun limit qiymətinin təyini texnikanın verilmiş 
səmərəlilik  səviyyəsində  istehsal  xərclərinin  maksimum 
buraxıla  bilən  səviyyəsini  müəyyən  etməkdən  ibarətdir. 
Bu qiymətə görə məmulatın satış qiyməti müəyyənləşdiri-
lir.  Texniki-  istehsalat  təyinatlı  yeni  məhsulun  limit  qiy-
məti rəsmi metodikaya əsasən aşağıdakı kimi hesablanır: 
 
 
   
 
                (12.8) 
burada Q
y
 – yeni məmulatın qiymətinin yuxarı həddi; 
U   -   məhsulun  seriyalı  istehsalı  nəticəsində  istehsal 
xərclərinin  aşağı  düşməsi  ilə  əlaqədar  ucuzlaşma  əmsalı, 
onun qiyməti. 0,8 götürülür. 
Dövlət standartlaşdırma orqanları ilə yerli qiymət or-
qanları  birgə  işləməlidirlər  ki,  yaradılmış  standart  tətbiq 
olunduqda iqtisadi səmərə verə bilsin. 
 
12.4. Obyektlərin identifikatlaşdırılması və 
kodlaşdırılması 
 
 İdentifikatlaşdırma  obyektə  onu  digər  obyektlərdən 
birmənalı  surətdə  fərqləndirən  unikal  adın,  nömrənin,  ni-
şanın,  şərti  işarənin,  əlamətin  verilməsidir.  Obyektə  uni-
kallıq verən ad, nömrə, nişan, şərti işarə, əlamət identifika-
tor adlanır. 

---

 
 
272 
 
Şərti  işarə  dedikdə,  obyektin  identifikatlaş-dırılma-
sını  təmin  edən  hərf,  rəqəm  və  digər  işarələrin  müəyyən 
qaydalar üzrə tərtib edilmiş dəsti (yığımı) başa düşülür. 
Məlumdur  ki,  hər  bir  obyekt  onu  digər  obyektlər-
dən, hətta oxşar obyektlərdən fərqləndirən əlamətlərə ma-
likdir. Bu əlamətləri insan özünün hiss orqanları vasitəsilə 
dərk edir. Bizim hiss orqanlarımız hər bir obyekt haqqında 
informasiyam  qəbul  edir  və  onu  beynimizə  ötürür.  İnsan 
beyni informasiyaları  yadda saxlamaq, təhlil etmək və la-
zımi qərarlar qəbul etmək üçün böyük imkanlara malikdir. 
Bir  obyekti  digərlərindən  həmin  obyektə  məxsus  olan 
müəyyən  əlamətlərə  görə  fərqləndirirlər.  Bu  zaman  insan 
çalışır ki, ən zəruri əlamətləri və ya bir əsas əlaməti seçsin. 
Bu əlamət identifikatordur. Məsələn, mağazadan müəyyən 
avtomo-bili  alan  zaman  bir  alıcı  üçün  identifıkator  ağ 
rəngdir,  digəri  üçün  isə  qırmızı  rəngdir.  Praktiki  olaraq 
soyadlar,  adlar,  nömrələr,  işarələr,  ünvanlar,  xarakteristi-
kalar,  göstəricilər  və  s.  obyektlərin  identifıkatorlarıdır. 
Konkret obyekti bir çox digər obyektlərdən dəqiq fərqlən-
dirmək üçün bir neçə identifikatorlardan istifadə etmək la-
zımdır.  Məsələn,  avtomobilin  rəngindən  əlavə  onun  qiy-
mətinin  müəyyən  məbləğdən  baha  olmaması  da  alıcılar 
üçün vacibdir. 
Müxtəlif situasiyalarda konkret obyektin və ya oxşar 
obyektlər qrupunun identifıkatlaşdırılması zərurəti meyda-
na çıxır. Belə ki, maddi-texniki təminat məsələləri-nin həl-
li üçün konkret markalar, modellər, artikullar, tiplər, məh-
sulu tam identifikatlaşdıran xassələr haqqında informasiya 
alınmalıdır. Bu informasiya məhsulun düzgün seçilməsinə 
və onun satın alınması haqqında qərar qəbul etməyə imkan 

---

 
 
273 
 
verir. Bu məqsədlə minimum və  maksimum informasiya-
lardan istifadə edilə bilər. Minimum İnfor-masiya yığımı 
məmulatın adını, onun şərti işarəsini və  ya kodunu, nöm-
rəsini,  həmin  məmulatın  xarakteristikalarını  təyin  edən 
normativ və ya texniki sənədin işarəsini özündə birləşdirir. 
Maksimum  informasiya  yığımı  minimum  informasiya 
yığımına  əlavə  olaraq  məmulatın  fıziki-kimyəvi  və  istis-
mar (istehlak) xarakteristikalarını özündə birləşdirir. 
Kodlaşdırma  obyektə  və  obyektlər  qrupuna  müəy-
yən  qaydalar  üzrə  yaradılan  kodun  verilməsinə  deyilir. 
Kod obyektin adının bir neçə işarələrlə (simvollarla) əvəz 
olunmasını nəzərdə tutur. Kodların köməyi ilə maksimum 
qısa üsulla (yəni işarələrin minimum sayı ilə) obyektlərin 
identifikatlaşdırılması  təmin  edilir.  Obyektləri  identifıkat-
laşdıran  işarələrin  sayının  minimum  olması  informasiya-
nın  yığılmasının,  uçotunun,  saxlanılmasının  və  emalının 
səmərəliliyinin yüksəldilməsinə kömək edir. 
Kod işarələri aşağıdakılarla xarakterizə olunur: 
-
 
kodun əlifbası; 
-
 
kodun struktur quruluşu; 
-
 
işarələrin sayı - kodun uzunluğu; 
-
 
kodlaşdırma metodu. 
Kodun  əlifbası  müəyyən  qaydada  tərtib  olunmuş 
işarələr  (simvollar)  sistemidir.  Buraya  çap  qurğusunun 
klaviaturasında olan rəqəmlər, hərflər və digər işarələr da-
xil ola bilər. Bununla əlaqədar olaraq kodlar rəqəmli, hərf-
li və hərfli-rəqəmli olurlar. 
Bizim ölkədə, xaricdə və beynəlxalq təcrübədə infor-
masiyanın kodlaşdırılması zamanı rəqəmli kodlardan daha 
çox istifadə olunur. Burada yarımçoxluq 10 obyektdən çox 

---

 
 
274 
 
deyildirsə,  onda  kod  bir  rəqəmdən  ibarət  olur  -  0-dan  9-
dək,  100  obyektdən  çox  deyildirsə,  kod  iki  rəqəmdən 
ibarət  olur  -  00-dan  99-dək  vəs.  Müəyyən  edil-mişdir  ki, 
informasiyanın  emalı  prosesində  ən  yüksək  səmərəlilik 
beş və beşdən az rəqəmlərdən tərtib olunmuş rəqəmli kod-
ların tətbiqi zamanı təmin edilir. 
Kodun strukturu bir qayda olaraq kodun işarələrinin 
ardıcıl  qrafiki  təsvirindən  və  bu  işarələrə  uyğun  bölgü 
səviyyələrinin adlarından ibarətdir. 
Məhsulun  təsnifçisi  üçün  kodun  strukturu  aşağıdakı 
kimi verilə bilər: 
Kodda  işarələrin  sayı  onun  strukturu  ilə  təyin  edilir 
və  hər  bölgü  səviyyəsində  əmələ  gələn  yarımçoxluqlara 
daxil  olan  obyektlərin  miqdarından  asılıdır.  Hər  bölgü 
səviyyəsində  işarələrin  sayını  təyin  edən  zaman  yadda 
saxlamaq  lazımdır  ki,  yeni  obyektlər  ortaya  çıxa  bilər. 
Odur ki, ehtiyat kodları nəzərdə tutulmalıdır. 
 
 

---