275
Şəkil 12.1. Məhsulun təsnifçisi üçün kodun
strukturu
Kodlaşdırma metodu çoxluqların yarımçoxluqlara
bölünməsi metodu ilə sıx əlaqəlidir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, obyektlərə rəqəmli sıra
nömrələrinin verilməsi obyektlərin tam identifıkatlaş-dırıl-
masını təmin edir, lakin informativ deyildir, belə ki, çox-
luğa xas olan əlamətləri əks etdirmir. Bundan fərqli ola-
raq, kodlaşdırmanın identifikatiaşdırma metodları obyekt-
lərin xüsusi qaydalarla tərtib olunmuş və ayrı-ayrı əlamət-
ləri özündə birləşdirən kodlarla identifikatlaşdırıl-masını
təmin edir.
Kodlar aşağıdakı əsas tələbləri ödəməlidir:
obyektləri və ya obyektlər qrupunu birmənalı iden-
tifikatlaşdırmalıdır;
verilmiş çoxluğun işarələrinin sayı minimum, lakin
bütün obyektləri kodlaşdırmaq üçün kifayət qədər olmalı-
dır;
kodlaşdırılan çoxluğun yenidən ortaya çıxan ob-
yektlərinin kodlaşdırılması üçün kifayət qədər ehtiyat ol-
malıdır;
kodlaşdırılmış informasiyanın adamlar tərəfindən
istifadəsi, həmçinin onun kompüter emalı asan olmalıdır;
informasiyanın kompüter sisteminə daxil edən za-
man xətalara avtomatik nəzarətin mümkünlüyü təmin
olunmalıdır.
Kodlaşdırmanın təsnifat, metodları iki tipə bölünür:
ardıcıl və paralel.
Ardıcıl metod əsasən, ierarxiya təsnifatlaşdırma me-
todunun tətbiqi zamanı istifadə edilir. Bu zaman çoxluq
276
lazımi ardıcıllıqla yarımçoxluqlara bölünür və kodun işa-
rəsi hər bir bölgü səviyyəsində əlamətlərin ardıcıllığını və
kəmiyyətcə tərkibini təyin edən struktura görə qurulur.
Onun mənfi cəhəti kodun əvvəlcədən müəyyən olunmuş
yaradılma qaydalarından asılılığı, əlavə obyektlərin ortaya
çıxdığı hallar üçün ehtiyat kodlarının olması zərurəti, ob-
yekti identifikatlaşdırmaq üçün istifadə olunan əlamətlərin
tərkibinin və miqdarının dəyişməsinin qeyri-mümkünlüyü-
dür.
Paralel (asılı olmayan) metod əsasən obyektlərin fa-
set təsnifatlaşdırılması zamanı istifadə olunur. Bu zaman
kodlar bir-birindən asılı olmayaraq fasetlərə və əlamətlərə
ayrılır. Bu halda kod işarəsinin strukturu faset düsturu ilə
təyin edilir. Bu metod maşın emalı üçün və xarakteri tez-
tez dəyişən texniki-iqtisadi məsələlərin həlli üçün, həmçi-
nin obyektlərin müxtəlif çoxluqlarını təhlil etmək üçün ya-
rarlıdır. O, obyektlərin xarakteristikalarının qeyri-asılı
(sərbəst) dəyişmələrinin və onlara əlavələrin mümkünlü-
yünü təmin edir. Paralel metodun mənfi cəhəti faset düs-
turlarının bir qədər iri olması və kodların tutumunun artıq
olmasıdır.
12.5. Standartların işlənilməsinin mərhələləri
Azərbaycan Respublikasının dövlət standartlarının
işlənib hazırlanmasını adətən layihəçi müəssisə və ya stan-
dartlaşdırma üzrə texniki komitə (TK) Azərbaycan Res-
publikasının standartlaşdırma plan-tapşırıqları, texniki
komitənin proqramları (planları) və standartların işlənib
hazırlanması müqavilələrinə uyğun olaraq həyata keçirir.
Standartların işlənilməsində Azərbaycan Respublika-
sının dövlət standartlaşdırma sisteminin standartları və
277
standartlaşdırma üzrə normativ sənədlər, həmçinin stan-
dartlaşdırma üzrə beynəlxalq və regional təşkilatların sə-
nədləri və AZS 1.0 (Azərbaycan Respublikasının dövlət
standartlaşdırma sistemi. Əsas müddəalar.) nəzərə alınma-
lıdır.
Standartlar işlənərkən müəssislərin apardığı elmi-
tədqiqat, təcrübə-konstruktor, təcrübə-texnoloji, layihə iş-
lərinin, patent tədqiqatlarının nəticələrindən, həmçinin elm
və texnika sahəsində xarici və ölkə nailiyyətlərinin infor-
masiyalarından istifadə olunur.
Standartlar adətən aşağıdakı mərhələlər üzrə işlənib
hazırlanırlar:
1-ci mərhələ – standartın işlənilməsinin təşkili;
2-ci mərhələ – standart layihəsinin (ilk redaksiya) iş-
lənməsi;
3-cü mərhələ – standart layihəsinin (son redaksiya)
işlənməsi və təsdiq üçün təqdimi;
4-cü mərhələ – standartın təsdiqi və dövlət qeydiyyatı;
5-ci mərhələ – standartın nəşri.
İndi isə bu mərhələləri nəzərdən keçirək.
1. Standartın işlənməsinin təşkili.
Standartın işlənməsindən əvvəl, adətən, layihəçiyə
(TK və ya müəssisəyə), ona təhkim edilmiş standartlaşdır-
ma obyektləri üzrə standartların işlənməsi üçün sifariş ha-
zırlanır və təqdim edilir.
Sifarişləri TK-yə müəssisə, şəxsi əmək fəaliyyəti ilə
məşğul olan vətəndaşlar, Azərbaycan Respublikasındakı
idarəetmə orqanları təqdim edə bilər.
Sifarişlərin hazırlanması və baxılması Azərbaycan
Respublikasının dövlət standartlaşdırma illik planının for-
malaşması, standartların işlənməsi üçün müqavilə bağlan-
278
ması Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Mete-
rologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən təyin
edilmiş qaydalarla həyata keçirilir.
Layihəçi standartın layihəsinin işlənməsini təşkil edir
və müqaviləyə əsasən verilmiş müddət ərzində standartın
mərhələlərinin yerinə yetirilməsi vaxtını müəyyənləşdirir.
2.Standart layihəsinin (ilk redaksiya) işlənməsi.
TK-nın (müəssisənin) işçi qrupu standartın layihəsini
və ona izahedici qeydi hazırlayır.
Standart layihəsi üçün izahedici qeyddə aşağıdakılar
göstərilir:
- müvafiq sənəd təqdim etməklə standartın işlənməsi
üçün əsas;
- standartlaşdırma obyektinin qısa xarakteristikası;
- standart layihəsinin beynəlxalq (regional) standart-
lara və başqa ölkələrin milli standartlarına uyğunluğu
haqqında məlumat;
- standart layihəsinin patent təmizliyi haqqında
məlumat;
- standart layihəsinin standartlaşdırma üzrə başqa
normativ sənədlərlə qarşılıqlı əlaqəsi və onların yenidən
baxılması, dəyişdirilməsi və ya ləğvi barədə təkliflər;
- standart layihəsinin rəy üçün göndərilməsi haqqın-
da məlumat, həmçinin ən mühüm nöqsanların və təkliflə-
rin (son redaksiya üçün) ümumiləşdirilmiş qısa xarakteris-
tikası;
- informasiya mənbələri.
Layihəçi işlənmiş standartın layihəsini, müqavilənin
şərtlərinə, Azərbaycan Respublikası dövlət standart-laşdır-
ma sistemi standartlarının və qanunvericiliyinin tələblə-
Dostları ilə paylaş: |