31
fəaliyyətini gücləndirir və ya cəlb etdirir ki, bu da məhsu-
lun istehlak dəyərinin yüksəlməsində ifadə olunur.
Daimi dəyərlər – bu, məhsulun bütün həyat dövrün-
də fəaliyyət göstərən, lakin təməl dəyərlərinə birbaşa de-
yil, dolayısı aidiyyatı olan əlavə istehlak dəyərləridir. Mə-
sələn, məhsulu hazırlayan şirkətin imici, nüfuzu, keyfiyyət
sisteminə sertifikat, ticarət markasının şöhrətliliyi və s. Bu
dəyərlər müxtəlif reytinqlərə malikdirlər. Onların alıcıya
təsiri məhsulun istehlakçı dəyərini olduqca yüksəltməyə
imkan verir. Ayrı-ayrı hallarda yalnız bu dəyərlərin təsiri
məhsulun uzunmüddətli satışını təmin edir, hətta əgər o tə-
məl göstəricilərinə görə rəqiblərinə uduzursa da.
Müvəqqəti dəyərlər məhsulun növünə və keyfiyyə-
tinə birbaşa münasibəti olan, lakin müvəqqəti, malın həyat
dövründən az fəaliyyət göstərən əlavə dəyərləridir: yeni-
lik, dəb, nüfuz. Bu dəyərlər bir qayda olaraq hansısa bir
vaxt ərzində məhsulun yüksək qiymətini saxlamağa imkan
verir. İdeal odur ki, malın həyat dövrü müvəqqəti dəyərlə-
rin müddəti ilə uyğunluq təşkil edir. Müvəqqəti dəyərlər,
zamanda əriyən, malın maya dəyərinə əlavə qiymət qoyu-
luşunun potensial imkanları ilə reallaşırlar.
Müşaiyətedici dəyərlər məhsul ilə bilavasitə bağlı
olmayan, lakin onun əldə edilməsi və ya istismarı şərtlə-
rini asanlaşdıran və ya çətinləşdirən əlavə istehlak dəyər-
ləridir: məhsula mövsümi tələbat, inflasiyanın səviyyəsi
(ixrac və ya idxal olunan mallar üçün). Müşaiyətedici də-
yərlər həm məhsulun satın alınmasına yardım edə bilər,
həm də onun reallaşdırılmasını çətinləşdirə bilər. Müşa-
yətedici dəyərlərin fəaliyyəti hesabına məhsula əlavə qiy-
məti zamandan asılı olaraq dəyişə bilər.
32
Qoşulmuş dəyərlər öz-özlüyündə məhsulla nə birba-
şa, nə də dolayı yolla əlaqəsi olmayan dəyərlər haqqında
yeni və ya təkrarlanan informasiya xəbərləri – reklam, sər-
gilər, müsabiqələr hesabına artırılır. Qoşulmuş dəyərlərə
həmçinin şayiələr, rəylər, həyat təcrübəsi də aiddir. Qoşul-
muş dəyərlərin təsiri həm müvəqqəti, həm də daimi ola bi-
lər (məsələn, reklam). Qoşulmuş dəyərlər müəyyən müd-
dət ərzində müşaiyətedici dəyərlərlə oxşar olaraq fəaliyyət
göstərir. Əlavə qiymətin dəyişkən xarakteri vaxt ərzində
informasiya tədbirlərinin təsirinin zəifləməsindən irəli
gəlir (onun bərpa olunmasınadək).
Məhsulun çox hissəsi, bir qayda olaraq, əlavə isteh-
lak dəyərlərinə malik deyildir. Xüsusilə bu, dəyərlərin is-
tehlakçılar tərəfindən təməl xüsusiyyətləri üzrə peşəkarca-
sına qiymətləndirilən materiallara, yarımfabrikatlara, komp-
lektləşdirici məmulatlara aiddir. Buna görə də onların
bazardakı dəyəri hələ işlənmə dövründə böyük ehtimalla
proqnozlaşdırıla bilər. Əlavə dəyərlər maya dəyərinə əlavə
qiymət kimi ifadə olunduğundan əlavə qiymətin payını
konkret istehlak dəyəri hesabına məhsulun rentabelliyi
saymaq olar.
Universal dəyərlər məhsulun bazar dəyəri və ya qiy-
mətidir. Qiymət əsas dəyərdir. Lakin bu, qiymət və key-
fiyyətin asılılığının statistik xüsusiyyətindən yaranmış xə-
taya malikdir. Bununla yanaşı, məhsulun xüsusiyyətindən
asılı olmayaraq universal ölçüyə (pulla ifadəyə) malikdir,
yəni onunla görkəm və keyfiyyətdə müxtəlif olan məmu-
latların dəyərini müqayisə etmək olar.
Yeni məmulatın bazara uğurlu irəliləyişi məhsulun
satışına təsir göstərən bütün amillərin düzgün hesablanma-
sından, xüsusən də, məhsulun təməl keyfiyyətini qüvvət-
33
ləndirən əlavə istehlak dəyərlərinin istehlakçı müəssisə tə-
rəfindən aşkar edilmə və formalaşdırma imkanından asılıdır.
Beləliklə, bütün deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq
olar ki, istehlakçı dəyərlərinin əsas kateqoriyası olan key-
fiyyət göstəriciləri məhsulun ilkin keyfiyyətlərindən asılı
olaraq onun qiymət və maya dəyərinin formalaşması üçün
təməl (əsas) yaradırlar. Təməl dəyərlərinin (keyfiyyət gös-
təricilərinin) əsasında məhsulun istehsal dəyəri tərkibinə
daxil olan sonrakı dəyərlər formalaşır. Yuxarıda qeyd olu-
nanlar isə təməl dəyərləri ilə heç bir əlaqəyə malik deyildir.
2.3. Məhsulun keyfiyyət göstəricisinin əlamətləri
Məhsulun bir və ya bir neçə keyfiyyətini təşkil edən
kəmiyyət əlaməti məhsulun keyfiyyət göstəricisi adlanır.
Məmulatların yüksək keyfiyyəti müxtəlif amillərlə
müəyyən edilir, onlardan əsasları aşağıdakılardır:
-
texniki xarakterli amillər (maliyyə, normativ, mad-
di və s.);
-
iqtisadi xarakterli amillər (maliyyə, normativ, mad-
di və s.);
-
sosial xarakterli amillər (təşkilatı, hüquqi, kadr).
Məmulatların yüksək keyfiyyət göstəricilərini aşağı-
dakı əlamətlər üzrə ayırmaq olar:
əlamətlərin xüsusiyyətlərinin (tək, kompleksli və
inteqrallı göstəricilər) sayı üzrə;
məhsulun müxtəlif xüsusiyyətlərinə münasibətdə
(etibarlılıq, texnolojilik, erqonomiklik və s. göstəriciləri);
müəyyənləşdirmə mərhələsi üzrə (layihə, istehsalat
və istismar göstəriciləri);
34
müəyyənləşdirmə metodu üzrə (hesablanma, statis-
tik, sınaq, ekspert göstəriciləri);
keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün is-
tifadə olunan xarakter üzrə (təməl və nisbi göstəricilər);
ifadə olunma üsulu üzrə (ölçü göstəriciləri və ölçü-
nün ölçü vahidləri, məsələn, ballarla, faizlərlə ifadə olun-
muş göstəricilər).
Məhsulun xüsusiyyətlərindən birini xarakterizə edən
keyfiyyət göstəricisi məhsul keyfiyyətinin vahid göstəri-
cisi adlanır (məsələn, yanacağın gücü, kaloriliyi).
Məhsulun keyfiyyətinin nisbi göstəricisi - məhsu-
lun keyfiyyət göstəricisinin müvafiq (yəni başlanğıc kimi
qəbul edilmiş) əhəmiyyətinə münasibəti ölçüsüz rəqəm-
lərlə və ya faizlərlə ifadə olunur, aşağıdakı düstur ilə he-
sablanır.
̅
̅̅̅̅ (2.1)
burada K
i
- keyfiyyətin nisbi göstəricisi;
P
i
- qiymətləndirilən məhsulun keyfiyyətinin vahid
göstəricisi;
P
ib
- keyfiyyətin vahid baza göstəricisidir.
Kompleks metodun tətbiqi zamanı hər bir göstərici-
nin çəki əmsalının köməyi ilə ayrı-ayrı göstəricilərin bir
yerdə birləşməsi ilə müəyyən olunan keyfiyyətin komp-
leks göstəricisi tətbiq olunur.
Bu zaman aşağıdakı funksional asılılıqdan istifadə
oluna bilər:
K = f (n, b
i
, k
i
), İ=l,2,3, ..., n
i
,
(2.2)
burada, K - məhsulun kompleks keyfiyyət göstəricisi;
n - nəzərə alınan göstəricilər ədədidir;
Dostları ilə paylaş: |