Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
27 sübut etmək lazım gəlir ki, varlığın bütün başqa sahələrində olan və yalnız insandakı və onun həyatındakı gözələ işarə etdiyi üçün insanın gözündə gözəl görünən gözəl də həyatdır. 1 İnsan gözəlliyə bənzərlikdir, oxşarlıqdır. Yer həyatı gözəlliyi insanın əlindən alıb, gözəlliyə çatan, ona qovuşan insan deyil, çünki o insan imkanlarının bəndini qırıb, göyə yüksəlib. Bir sözlə, şərq düşünjəsində gözəllik və ölməzlik, ölməzlik isə gözəllikdir. İnsanın böyüklüyü Qədim Şərq düşünjəsinə, əslində dar zamana və məkana sığmazlıqdır. Gözəllik zamansızlıqdır. Gözəllik anlayışı Şərq estetik fikrinin ilkinliyindən tutmuş onun ayrı- ayrı çağlarında üç aspektdə başa düşülmüşdür. Bu üç aspekt mükəmməlin (kamilin) üç aşkarlığı ilə bağlıdır. Mütləq üç şəkildə bəlliləşir. 1) Ruh; 2) qəlb; 3) Obraz və ya bədən. Birinji sonsuzdur, ikinji müqəddəslik, üçünjü isə hər ikisinin forma konkretliyidir. Bədənə pərçimlənmiş ruh və qəlb özünə yadlaşır, bu da insanı günah işləməyə vadar edir. İnsan öz ruhunu və qəlbini çirkləndirir, jis- mani ehtiras və duyğuların köləsinə, quluna çevrilir. İnsan özünü tanımır. Mütləq azadlıqdır. Azadlıq isə gözəlliyin ən mühüm atributudur. Gözəllik həqiqətən əfsanəvi, həyatveriji qüvvəyə malikdir. Gözəllik onu yaradanları da, onu qavrayanları da dəyişdirir. İjtimai praktikanın inkişkafı və ijtimai əmək bölgüsü əsasında, yuxarıda qeyd edildiyi kimi peşəkarlaşma baş verir və estetik fəaliyyət mənəvi- praktik bədii fəaliyyətin xüsusi növü- injəsənəti meydana çıxarır. Estetik dəyəri utilitar, mənəvi, idrak dəyərlərindən ayrılmaz olan ijtimai praktikanın digər növləri ilə əlaqədar estetik münasibətlərin və dəyərlərin istehsalına, onların diapazonunun genişləndirilməsinə və ijtimai əhəmiyyətinin dərinləşdirilməsinə xüsusi yönəltmişdir. Əslində injəsənət elə növ estetik fəaliyyətdir ki, estetik dəyərlər özünün mənəvi- predmet ifadəsini burada tapır. Bu isə onların mədəniyyətdə yığım imkanını və ümumi əlaqəsini asanlaşdırır. İnjəsənətdə estetik dəyər öz predmet varlığını əldə edir, özünü estetik subyektin fəallığını nəzərdə tutan xüsusi işarə- obraz kimi göstərə bilir. İnjəsənətin spesifik estetik fəaliyyət növü olmaq etibarilə bu fəaliyyətin daxili planı və məqsədi kimi este- tik münasibəti intensiv inkişaf etdirmək, fərdlərin həyat və sosial təjrübəsinə uyğun gələn yeni, hələ təşəkkül tapmamış estetik dəyərlərə tələbatı qabaqjadan duymaq qabiliyyəti onun estetik mədəniyyətə münasibətdə sistemyaradıjı amili və əsas funksiyasıdır. Estetik mədəniyyət mürəkkəb, çoxfunksiyalı sistem yaradır. Tarixi inkişaf prosesində onun funksiyaları diferensiasiya olur və ijtimai praktikanın müxtəlif sahələrinə aid müstəqil və ixtisaslaşdırılmış sahələrə çevrilir. Onlar bir- biri ilə mürəkkəb koordinasiyada və subordinasiyada olur və mədəniyyətin fəaliyyətini, onun bütövlükdə sosial gerçəkliklə qarşılıqlı təsirini təmin edir. Estetik mədəniyyət spesifik daxili qanunlar əsasında inkişaf edir, bununla yanaşı ijtimai praktikaya azad çıxış yolu olur. Estetik mədəniyyətin əsas funksional- stuktur elementləri aşağıdakılardır: a) ijtimai idealın sistemləşdiriji amili kimi çıxış edən estetik münasibət, b) bədii sərvətlərin məjmu sistemi, j) adamların xüsusi dəstəsi- professional səviyyədə bədii sərvətləri istehsal edən və eləjə də jəmiyyətdə onların fəaliyyətini təmin edən ziyalılar, ç) bədii sərvətlərin toplanmasını və translyasiyasını, onların estetik münasibətlər sisteminə daxil edilməsini təmin edən tiraclama və kommunikasiya vasitələri, d) dövlətin və bütövlükdə jəmiyyətin nəzarəti altında olan estetik mədəniyyəti və estetik tərbiyəni paylaşdırma və yenidən istehsaletmə mexanizmləri və təsisatları. Estetik mədəniyyət- ümumbəşəri dəyərlərin məjmuunu əks etdirir. O dünyanın estetik zənginliyi, onun qavranılması, qiymətləndirilməsi, mənimsənilməsi, gözəllik qanunları yaradılan bir fenomendir. Dünya mədəniyyətinin tipoloci keyfiyyətlərini, müxtəlif ərazilərdə yaşayan və ayrı- ayrı dil qruplarına mənsub xalqların injəsənət və ədəbiyyatlarının inkişafında qarşılıqlı təsir və bəhrələnməni öyrənməkdə elmi fikrin zəngin təjrübəsi olduğu halda milli, regional nəzəri- estetik fikrinin dialektik əlaqədə inkişafının xüsusi tədqiqi təsadüfi xarakter daşıyır və bu sahədə konkret elmi metodoloci ənənə yaranmamışdır. Dünya xalqlarının iqtisadi, siyasi və mənəvi həyatında Elmi- texnika tərəqqi əsrinin doğurduğu çoxşaxəli ünsiyyət bədii fikrin ta- rixi inkişaf yolu haqqında ümumi nəzəri təlimlər yaratmağı dünya elmi qarşısında qoyur. Dünya nəzəri estetik fikrində mövjud dövrün reallıqlarının əks olunması olduqja vajib bir məsələdir. Müasir ijtimai və milli fikirdə mövjud demokratik prinsiplər, ideya- mənəvi dəyərlərə münasibətdə yeni metodoloci mövqedən, rasional təhsil və qiymətləndirilmə üsullarından istifadə etməyi tələb edir. Milli, regional və dünya bədii fikrinin inkişafındakı fərdi və tipoloci məqamları, onları şərtləndirən ijtimai- fəlsəfi, estetik- kul- turoloci amillərin rolunu müəyyənləşdirməkdə və bu zaman «sosial» və «estetik» başlanğıjın yerini düzgün təyin etməkdə müasir kulturoloci konsepsiyaların, o jümlədən estetik mədəniyyət sahəsindəki təjrübənin xüsusi əhəmiyyəti vardır. 1 Чернышевски Н.Г. Сянятин варлыьа естетик мцнасибятляри, с.27-28. Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir 28 Müasir dünya nəzəri- etsteik fikrində estetik mədəniyyət probleminə yönələn ümumi maraq ədəbi- este- tik- mədəni fikrin tarixi və müasir məsələlərinin hərtərəfli tədqiqi məntiqindən doğur. Elmi tədqiqatlarda etsteik aləmin «estetik yaddaşın» rolunu üzə çıxarmağa artıq imkan əldə edilmişdir. Estetik mədəniyyətin funksional strukturunu onun estetik fəaliyyətin müstəqil sahələrini təşkil edən tərkibindən fərqləndirmək lazımdır. 1 Qeyd etmək lazımdır ki, haqqında danışdığımız «Estetik mədəniyyət» anlayışı «bədii mədəniyyət» anlayışına tən gəlmir, o daha genişdir. İnjəsənətdən başqa o, «gözəllik qanunu əsasında» yaradıjı əməyin bütün növlərini əhatə edir. Eyni zamanda hər bir bədii mədəniyyət heç də dərhal estetik mədəniyyətin malı olmur. Bu, onun əhalinin tələbatının ideya- bədii dəyərinə və estetik idrak stereotipinə uyğunluğundan asılı olur. Müəyyən hallarda məlum olur ki, dahi rəssamın əsərini xalq heç də dərhal başa düşmür, öz bədii dəyərinə görə ortabab bir əsər isə daha çox tanınır. K.Marks yazmışdır ki, injəsənətdən zövq almaq üçün bədii jəhətdən savadlı adam ol- maq lazımdır. 2 Bu isə xeyli dərəjədə adamların ümumi mədəni səviyyəsindən, maddi həyat şəraitindən, gərəkli vaxt ilə asudə vaxt arasındakı nisbətdən, jəmiyyətin estetik idealda öz əksini tapmış məqsədli inkişaf və- ziyyətindən asılıdır. Ətraf aləm, əşyalar, hadisələr insan şüurunda müxtəlif formalarda: elmi qanunlar, siyasi görüşlər formasında və injəsənətə xas olan formada əks olunur. Bədii obraz – varlığa əks etdirməyin, onu eyni zamanda insanların iradəsi, fikri və hissinə təsir edən for- mada ümumiləşdirməyin injəsənətə məxsus üsuludur. İnjəsənət obrazında sənətkar təkjə varlığın hər hansı bir hadisəsini əks etdirmir, həm də öz dövrünün ijtimai ideallarının ifadəçisi, təbliğatçısı kimi çıxış edir. Əslində injəsənət öz təbiəti etibarı ilə ideyalıdır. Sənətkar öz yaradıjılığında jəmiyyətin hər hansı bir təbəqə və qruplarını təmsil etsə də, onun yaratdığı bütün jəmiyyətə məxsus olur. Jəmiyyətdə yaşamaq və eyni zamanda jəmiyyətdən azad olmaq mümkün deyildir. Bu təkjə sənətkara deyil, həm də jəmiyyətin hər bir üzvünə aiddir. İnjəsənətin obrazı bir növ xariji aləmin surəti, onun modelidir, lakin xüsusi modelidir. Bədii obraz dünyanın modeli olmaqla, eyni zamanda sənətkarın şüur və təxəyyülünün özünəməxsus qavrayışı ilə təsvir olu- nan həyat hadisələrində ən mühüm, xarakter şeyləri əks etdirir. Lakin həqiqi bədii obraz nə fotoqrafiya, nə də surət deyil. Axı sənətkar təkjə əks etdirmir, həm də dünyanı çək- çevir edərək, ona qarşı öz münasibətini bildirir. Bədii mədəniyyət, daha dəqiq desək, injəsənət bədii dəyərlərin fəaliyyət göstərən sistemi kimi estetik mədəniyyətin özəyini təşkil edir. Bütövlükdə mədəniyyətin insanın qeyri- genetik yaddaşı kimi yayılmış tərifi daha çox halda məhz bədii mədəniyyətə uyğundur. Doğrudan da, əgər elm və texnika sahəsində yeni kəşf, ixtira köhnəyə əlavə olaraq onu qeyri- tipik hadisə kimi ümumiləşdirir, bəzən isə tamamilə gərəksiz edirsə, bədii mədəniyyət elə inkişaf edir ki, yeni bədii dəyərlər ümumbəşər mədəniyyətinə daxil olur, əvvəlki dövrlərin bütün bədii mədəniyyətlərin məjmuyu- qədimdən qalma böyük və eyni zamanda sadədil eposdan tutmuş onun müasir mürəkkəb formalarınadək- jəmiyyətin mədəniyyətinin sonrakı inkişafının əsası və eyni zamanda tükənməz mənbəyi kimi özünü göstərir. Kökləri ən qədim zamanlara gedib çıxan Azərbayjan şifahi xalq ədəbiyyatı- folklor dərin məzmuna və canr zənginliyi ilə seçilir. Folklorun estetik və mənəvi tərbiyədəki rolu həmin məziyyətləri ilə müəyyənləşir. Əslində folklorun etsteik mədəniyyətin formalaşmasında və inkişafında xidməti həmişə çoxjəhətli və rəngarəng olmuşdur. Azərbayjan folkloruna məxsus nağıllar, dastanlar, atalar sözü, bayatılar və s. bilavasitə xalqın mənəviyyatına təsir göstərmiş, zövqünü oxşamış və əyləndirmiş, eyni zamanda onu xoşbəxt güzaran, azadlıq və ədalət uğrunda mübarizəyə ruhlandırmışdır. Folklorun bu ejazkar qüdrətini çoxları qeyd etmişdir. «Xalq kitabının vəzifəsi kəndli axşamçağı işdən so- nra yorğun halda evə qayıdanda onu əyləndirmək, jana gətirmək, üzüntülü əməyini unutmağa məjbur etmək, onun daşlı tarlasını ətir saçan bağa çevirməkdir; ona öz güjünü, öz hüququnu, öz azadlığını anlamağa məjbur etməkdir, ondakı mərdliyi, vətən məhəbbəti hissini oyatmaqdır». 3 Deməli, folklor xalqı əyləndirməklə, onun zövqünü oxşamaqla kifayətlənməmiş, həm də onu öz hüququ- nu başa düşməyə məjbur etmiş, azad və xoşbəxt həyat uğrunda mübarizəyə səsləmişdir. Bununla bərabər folklor estetik və ijtimai- fəlsəfi fikrin, konkret desək, estteik mədəniyyətin inkişafına güjlü təsir göstərmişdir. Estetik mədəniyyətin sinkretliyi özünü bioantropomorfik bədii obpazların yaradılmasında göstərir. Bu mədəniyyətdə insan özünü təbiətdən ayrımır və həm də təbii olanla bəşəri olanı fərqləndirmir. Bu özünü bədii düşünjədə daha geniş şəkildə gerçəkləşdirir. Məsələn, «Dədə- Qorqud» dastanında «Təpəgöz boyunda təpəgöz obrazı» əsatiri xatakter daşıyır. Onda təbiətə məxsus güj, nəhənglik və həm də insani keyfiyyətlər birləşir. O duyur, düşünür, qəzəblənir, lakin xeyirlə- şəri ayırmır, öz güjündən kortəbii surətdə istifadə edir. 1 Бах: Мядяниййятин марксизм- ленинизм нязяриййяси Б., «Маариф» 1990, с.315. 2 Бах: Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения, т.42, с.151. 3 Маркс К. и Энгельс Ф. Об искусстве. Т.2, М., 1967, с.530. Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|