Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
7
 
 
 
 
I  
 
BÖLMƏ 
 
MƏDƏNİYYƏTİN 
 
NƏZƏRİYYƏSİ 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---

 
8
1.1. «Mədəniyyət tarixi və Nəzəriyyəsi»nə giriş 
 
 
Mədəniyyətin tədqiqi çox qədim fəlsəfi  ənənələrə malik olmaqla bir sıra elm sahələri - arxeologiya, 
etnoqrafiya, psixologiya, tarix, sosiologiya üzrə  tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Lakin XX əsrdə bu 
sahənin ayrıca bir elm olmaqla, nəzəri obyekt kimi formalaşması mədəniyyət haqqında elmin təşəkkülünə təkan 
verdi ki, burada da ABŞ alimi Lesli Uaytın (1900-1975) xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Hazırda 
kulturologiyanın təşəkkülü və formalaşması  mərhələsi mədəniyyət nəzəriyyəsinə üç movqedən yanaşmasını 
müəyyən edir. Bunlardan birincisi, kulturologiyaya mədəniyyəti öyrənən fənlərin kompleksi kimi baxır. Bu 
zaman mədəniyyət tarixi inkişaf mövqeyindən və sosial cəhətdən mövcudolma aspektindən tədqiq olunaraq 
mədəniyyət haqqında biliklər sistemini formalaşdırır. 
İkincisi, kulturologiyanı  mədəniyyəti öyrənən fənlərin xüsusi bir bölməsi kimi təqdim edən, 
kulturologiyaya fəlsəfi aspekdən yanaşmağı vacib bilən yanaşmadır. Əks mövqe də mövcuddur: mədəniyyətin 
fəlsəfəsi kimi o, mədəniyyətlərin rəngarəngliyini (tipologiyası, mədəni özünüdərketmə amili olmadan 
mədəniyyət haqqında biliklərin sistemləşməsi) oyrənir. 
Üçüncü yanaşma isə, kulturologiyanı müstəqil elmi fənn kimi tədqiq edir. Bu zaman mədəniyyət 
nəzəriyyəsinin sosial-humanitar biliklər sistemindəki mövqeyi təqiq olunur. 
Zənnimizcə, bütün bu elmi yanaşmaları ümumiləşdirməklə «Mədəniyyət nəzəriyyəsi»nin mahiyyətini 
onun mədəniyyəti dərindən və  hərtərəfli  şəkildə öyrənilməsi, məzmun və mahiyyətinin üzə  çıxarılması, hansı 
səviyyə və formalarda olması, tiplərinin öyrənilməsinin tədqiqi ilə izah etmək daha məqsədəuyğundur. 
Bəşər tarixində  mədəniyyətlər çoxluq təşkil edir: bir sıra mədəniyyət tipləri mövcuddur. Hər bir 
mədəniyyət özünün spesifik səmərəliliyi, bundan irəli gələn mənəviyyat, əxlaq və incəsənətində təzahür tapır. 
Mədəniyyətlər unikal və təkrarolunmazdır. 
Belə bir sual çıxır: mədəniyyətlərin inkişaf dərəcələrini necə qiymətləndirməli? Bəlkə bu mədəniyyətlərin 
eyni səviyyədə qəbulu məqbuldur? 
Qeyd etmək istərdik ki, bir çox kulturoloqlar məhz sonuncu nöqtədən çıxış edirlər. 
Lakin fikirimizcə, mədəniyyətin özünə xas qiymət və  dəyər meyarları mövcuddur. Ona görə  də, 
mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi onun azadlığa, ləyaqətə olan münasibəti, şəxsiyyətin yaradıcı özünüreallaşması 
imkanları ilə müəyyən olunur. Bir mədəniyyətin digər mədəniyyətə  təsiri labüddür. Mədəniyyətlərin bu 
dialoqunun yeganə mənbəyi - insandır. 
Bu baxımdan «Mədəniyyət nəzəriyyəsi» fəslində  mədəniyyətin bəzi nəzəri məsələləri, xüsusilə, 
«mədəniyyət» anlayışının izahı, mədəniyyət və sivlizasiya, mədəniyyət və  təbiət, mədəniyyətdə mentalitet 
problemi, elitar və kütləvi mədəniyyət, habelə respublikada mədəniyyətin inkişaf problemləri nəzərdən keçirilir.  
 
1.2. «Mədəniyyət» anlayışına tarixi və müasir yanaşmalar 
 
 
Mədəniyyət nəzəriyyəsi «mədəniyyət» anlayışının tərifi və  şərhi ilə başlayır. «Mədəniyyət» anlayışının 
izahında ilk diqqət bu terminin çoxmənalılığı  və çoxəhəmiyyətliliyinə verilir. «Mədəniyyət» anlayışının tərifi 
yüzlərlədir. Həmin anlayışın tərifi öncə bu terminin mənşəyi ilə bağlıdır. «Mədəniyyət» anlayışının tədqiqi, 
onun həm elmi, həm də  həyati, praktiki mahiyyətinin dəqiqləşdirilməsi bir sıra elmlərin - antropologiya, 
arxeologiya, etnologiya, dilçilik, psixologiya, tarix, fəlsəfə, mədəniyyət fəlsəfəsi, mədəniyyətin sosiologiyası və 
digər sahələrin öyrənilməsi ilə də çox sıx bağlıdır. Bu elm sahələrinin tədqiqatçılarının fikirlərini eyni məxrəcə 
gətirən amillərdən birini, məhz «mədəniyyət» anlayışının təyinatının eyni məzmunda izahı təşkil edir. 
Beləliklə, «mədəniyyət» - latınca «kultura» (cultura) sözündən olub, işləmə, qulluqetmə, yaxşılaşdırma, 
həmçinin tərbiyə, inkişaf, tərəqqi deməkdir. Bu anlayışın mənşəyi isə «kolo», «kolere» (kolo, kolere) 
sözlərindən gələrək torpaqşünaslıqla məşğul olma, torpaqla işləmək, burada çalışmaq, «kultus» - «təzədən 
işlənmiş» mənalarını ifadə edir. Qədim latın dilində həmin söz məhz bu mahiyyəti kəsb edərək «aqri kultura» 
(aqri kultura) mənasını, yəni torpağı əkinə hazırlamaq fikrini izah edirdi. Bu fikri qətiləşdirməkdə bizə kömək 
edən əsas informasiya mənbəyi dövrümüzə gəlib çatan Mark Porsi Katonun kənd təsərrüfatı məsələlərinə həsr 
edilən eyni adlı «De aqri kultura» əsəridir. 
«Kultura» sözünə qədim romalılar özünəməxsus şəkildə tərif vermişlər. Digərlərindən fərqli olaraq onlar 
«kultura»ya insan fəaliyyətinin ümumiləşdirilmiş  tərifini vermişlər. Bu, fəaliyyətin müxtəlif sahələrini  əhatə 
etməklə «texne», «mimesis», «paydey» təsəvvürləri ilə  əlaqədar idi. «Kultura»nı  hər hansı bir obyektin insan 
tərəfindən dəyişdirilməsi, yenidən yaradılması kimi qəbul edirdilər. Bu mənada «kultura» anlayışını  nəzəri 
termin kimi ədəbiyyata ilk dəfə b.e.ə. 45-ci ildə roma natiqi, ritorikanın görkəmli banisi, filosof Mark Tulli 
Siseron gətirmişdir. Onun «Tuskulan söhbətləri»  əsərində bu anlayış  məcazi mənada işlədilmişdir. Belə ki, 
Siserona görə, «kultura» insan zəkasının reallaşmasının özünəməxsus təzahürüdür. Kəndlilər torpağı becərib, 
ona qulluq edib, məhsul yığdıqları kimi, insanlar da beyinlərini hərəkətə gətirərək, ruhunu təkmilləşdirərək əsil 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---

 
9
mədəniyyət yaradırlar. Məhz bu xüsusiyyətinə görə M.T.Siseronun məşhur ifadəsi belə  səslənir: «Düşüncə 
mədəniyyəti- fəlsəfədir.»  
Tarixi inkişafın sonrakı mərhələlərində mədəniyyətin digər sahələrinə aid terminlər formalaşmağa başladı: 
«sivilizasiya», «təhsil», «tərbiyə», «tərəqqi», «inkişaf» və s. 
Qədim xalqlardan biri hesab edilən və Şərq sivilizasiyasının aparıcı dirəklərindən olan çinlilər və hindlilər 
də «mədəniyyət» anlayışını öz fəlsəfi nəzəriyyə  və  təlimlərinə müvafiq mənalandırmışlar. Belə ki, qədim 
çinlilərdə bu söz «jen», Hindistanda «dharma» anlayışı ilə, türklərdə isə «kultür» formasında ifadə olunur. Çox 
qəribədir ki, mənşəcə soy kökü türk olan bizim xalqın dilində «kultura» anlayışı «mədəniyyət» sözü ilə ifadə 
olunaraq ərəb dilindən gətirilib. Belə ki, ərəb dilində «mədinətun» anlayışı «şəhər» sözü ilə bağlıdır. Bu, xam 
vəziyyətində olanın insan əli ilə dəyişdirilməsi, təkmil formaya salınması mənasını verir. Bununla yanaşı, şəhər 
münasibətləri,  şəhərin həyat tərzi səhra  əhalisinin, bədəvilərin kobudluğuna, onların qaba həyat tərzinə qarşı 
istiqamətləndirilirdi. «Kultura», «mədəniyyət» anlayışlarının «şəhər» sözü ilə  əlaqələndirilməsi digər tərəfdən 
antik polislə bağlı idi. Belə ki, polis – qədim sivilizasiyada tərəqqinin sinonimi kimi işlənərək  şəhərin azad 
vətəndaşları kimi qəbul olunurdu. Onların əsas borcunu şəhərin qayda-qanunlarına tabe olmaq, onları qorumaq, 
xidməti işlərdə layiqincə qulluq etmək, xalq yığıncaqlarında yaxından iştirak təşkil edirdi. Belə  şəhərlərdə 
mədəniyyət «tərbiyə», «kult» (sitayiş ayin), «becərmə» mənalarını ifadə edirdi. Digər tərəfdən «kultura» 
ifadəsinin başqa etimologi mənalarından birini şərəf, sitayiş, kult təşkil etdiyindən onu, həm də «dini sitayiş» 
anlamında qəbul etmək zəruridir. «Kultura» sözünün dinlə, dini sitayişlə bağlılığına istinad edən bir çox 
müəlliflər, xüsusilə, müasir dinşünas alim A.Men belə hesab edir ki, hər bir mədəniyyətin tamamlanması üçün 
«inam» hissi və əqidəsi başlıca yer tutmalıdır. Bir çox müəlliflər isə, belə hesab edirdi ki, dini əqidəsi, inamı 
olmayanı  mədəni hesab etmək düzgün deyil. «Mədəniyyət» sözünün təhlilində bu fikirlərin hansının düzgün 
olub-olmamasından asılı olmayaraq bir fikir diqqətəlayiqdir ki, həmin anlayışın mahiyyətinin düzgün dərk 
edilməsində yuxarıda söylənənlərin hər birinin özünəməxsus obyektiv qiyməti vardır. 
İstər fəlsəfə tarixində, istərsə  də digər humanitar elm sahələrində «mədəniyyət»lə bağlı problemlərə 
toxunan tədqiqatçılar bu hadisəni ictimai-tarixi proses kimi təhlil edərək onun mahiyyət və məzmununun dərin 
şərhini vermişlər. Məhz elə buna görədir ki, müasir kulturologiyada «kultura» və ya «mədəniyyət»in yüzlərlə 
tərifi məlumdur. Bu, hər şeydən əvvəl həmin fenomenin çoxhüdudluğu, çoxaspektliliyi ilə izah edilir. 
«Mədəniyyət» anlayışının müasir anlamı ilk dəfə Almaniyada öz təsdiqini tapmışdır. Artıq XVIII əsrin 
axırlarında bu söz alman ədəbiyyatında iki mənada – birincisi, bilik və peşələrin köməkliyi ilə təbiət üzərində 
hökmranlıq, ikincisi isə, şəxsiyyətin mənəvi zənginliyini bildirirdi. «Kultura» sözünün bu mənaları yavaş-yavaş 
bütün Avropa dillərinə daxil oldu.  
Mədəniyyət fenomeninin müxtəlif aspektlərdən tədqiqi müasir kulturologiyada özünəməxsus yer tutan 
sahələrdən birinə çevrilmişdir. Bu tədqiqatları birləşdirən vahid amil onun tarixi proses kimi qəbul edilməsidir. 
Mədəniyyətin qeyri-biologi təbiətə malik olması və irsən əldə edilmiş ictimai əxlaq vasitəsilə həyata keçirilməsi 
fikri ilə bu sahə üzrə məşğul olan bütün tədqiqatçılar razıdır. Ümumiyyətlə, mədəniyyəti ictimai- tarixi proses 
kimi tədqiq edən kulturoloqlar bu fenomenə müxtəlif aspektlərdən yanaşmışlar ki, bunları da aşağıdakı kimi 
təsnif etmək mümkündür: 
Mədəniyyətə antropoloji mövqedən yanaşma bu fenomenin insan təbiətinin təzahürü kimi şərhini nəzərdə 
tutur. 
Mədəniyyətə  fəlsəfi-tarixi aspektdən yanaşma isə onun fəaliyyət prosesi kimi dərkini nəzərdə tutur. 
«Hərəkət», «fəaliyyət» reallığın, tarixin bilərəkdən dəyişdirilməsi kimi başa düşülür. Mədəniyyət haqqında daha 
geniş yayılmış  təsəvvür insan fəaliyyətinin nəticəsi ideyasıdır. Bu ideyanı müxtəlif aspektdən şərh edənlər də 
var. Belə ki, bəzi tədqiqatçılar mədəniyyəti yalnız yaradıcı  fəaliyyəti özündə  əks etdirən fəaliyyət növü kimi 
dəyərləndirirsə, bir qisim tədqiqatçılar isə, reproduktiv fəaliyyəti də (yenidən hazırlama, üzünü çıxartma, 
təkrarlama) mədəni fəaliyyət kimi qiymətləndirir. 
Mədəniyyət fenomeninə sosioloji yanaşma onun ictimai həyatın təşkili amili kimi başa düşülməsinə 
imkan yaradır. cəmiyyət mədəni dəyər və sərvətləri yaradır, onlar isə öz növbəsində həmin cəmiyyətin inkişafını 
müəyyənləşdirir; dil, inam, estetik zövq və tələbatlar, biliklər, peşəkarlıq, müxtəlif adət və ənənələr. 
Bütün bu ənənəvi yanaşmalardan başqa mədəniyyətin öyrənilməsində aksioloji (və ya dəyərləndirmə) 
yanaşma da tədqiqatçılıqda mühüm mövqe tutur. Mədəniyyətə bu mövqedən yanaşma həmin fenomenə 
müəyyən dəyər və sərvətlərin kompleksi kimi dərkini nəzərdə tutur. Mədəniyyətin strukturu və ona yanaşmada 
dəyərlərin rolu qiymətləndirici məqamlarına görə müstəsnalıq təşkil edir. Bunlar ideal təsəvvürləri ilə 
uyğunlaşdırılaraq insan həyatına məna verirlər. 
Beləliklə, mədəniyyəti aksioloji mövqedən dərk etmək bəşəriyyət tərəfindən məqsədyönlü yaradılmış, 
qorunmuş və inkişaf etdirilmiş dəyər və sərvətlər toplusunun tanınması deməkdir. 
 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---