Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
10
1.3. Mədəniyyət və sivilizasiya 
 
Mədəniyyətlə bağlı olan anlayışlardan biri də «sivilizasiya»dır. Bu termin latın dilindəki «sivilis» 
sözündən götürülərək «vətəndaş», «mülk», «dövlət» mənalarını ifadə edir. Dilimizdə bu termini çox vaxt 
«inkişaf», «tərəqqi» mənalarında işlədirik.  Əlbəttə, «sivilizasiya» anlayışı özünün ilkin mənasında məhz bu 
məzmunu, yəni «tərəqqi»ni ifadə edir. Çox zaman bizə elə gəlir ki, «tərəqqi» yalnız müasiri olduğumuz bu günə 
aiddir. Amma əslində tarix boyu mədəniyyət və sivilizasiya anlayışları bir-birinə bağlı olmuşdur. Məsələn, 
qədim sivilizasiyalar haqqında  şahidlik edən abidələr bunun bir daha canlı nümunəsidir. Bəzən isə, 
sivilizasiyanın modern texnikası ilə bağlılığına güvənilir. Əslində sivilizasiya, ilk növbədə insanların şüurunda, 
beynində olmalıdır. Məhz bu xüsusiyyətinə görə görkəmli filosof İ.Kant qeyd edirdi ki, sivilizasiya insanın öz 
həyatı və davranışını nizama salandan sonra başlayır. 
Sivilizasiya inkişafın ən yüksək mərhələsi, eyni zamanda süqutun başlanğıcıdır. Bunu sübut etmək üçün 
tarixi mərhələlərin bir-birini əvəz edərək süqutlarının nümunəsi kifayətdir. Belə ki, onların süqutuna səbəb bu 
mərhələlərin özünəxas  ən yüksək inkişafı, xüsusilə, təsərrüfatın tərəqqisi idi. Tarixi inkişaf prosesinə uyğun 
olaraq sivilizasiyaların da formaları mövcuddur: quldarlıq, feodalizm, kapitalizm və s. 
İnkişafın bu tarixi dövrlərində sivilizasiya ilə  mədəniyyət eyni addımlamış  və  vəhdət təşki edərək bir-
birini tamamlamışdır. Sivilizasiya mədəniyyətin zəruri taleyidir. Görkəmli alman filosofu və kulturoloqu 
O.Şpenqlerə görə mədəniyyət potensialın açılması, imkanların gerçəkləşməsidirsə, sivilizasiya mədəni varlığın 
böhranı və sonudur. Yaxud, «Sivilizasiya mədəniyyətin qocalığıdır». Əgər bu ifadənin dərindən təhlilinə diqqət 
yetirsək məntiqi bir cavab əldə edərək, insan müdrikliyə qocalıqda çatdığı kimi, mədəniyyət də sivilizasiyaya 
sonda çatır. 
Görkəmli rus kulturoloqu N.A.Berdyayev isə yazır ki, hər bir mədəniyyətin sivilizasiyaya çatması 
labüddür. Bu, mədəniyyətin taleyidir. O, ölümlə  nəticələnir. Bəs mədəniyyət sivilizasiyadan nə ilə  fərqlənir? 
Görkəmli kulturoloqun fikirincə  mədəniyyət öz əsasına görə dini, sivilizasiya isə, dini deyildir. Mədəniyyətin 
kökü dini inamdan, ayindən gəlirsə, sivilizasiyada dünyəvi, bəşəri güc daha mühüm amildir. Mədəniyyət milli, 
sivilizasiya isə beynəlmiləldir. «Sivilizasiya bəşəri bir şəhərdir». 
Sivilizasiya haqqında fikirlərə L.Morqanın  əsərlərində  də rast gəlirik. O, bəşəriyyəti üç əsas mərhələyə 
bölməklə tarixi inkişafın sonuncu, üçüncü mərhələsini «barbarlıq», vəhşilikdən sonrakı tərəqqi kimi adlandırır 
ki, bu da sivilizasiyadır. 
Mədəniyyət və sivilizasiya anlayışlarını müxtəlif aspektlərdən tədqiq edənlərin hamısını bir nöqteyi-nəzər 
birləşdirir ki, bu da bir neçə məqam ilə izah edilir. Bunlar ilk növbədə aşağıdakılardır: birincisi «mədəniyyət» 
anlayışı «sivilizasiya» anlayışına nisbətən daha genişdir. Belə ki, «mədəniyyət» anlayışı  həm bir tayfa və ya 
birliyə, həm də miqyası olduqca geniş əraziyə aid ola bilər,. Məsələn, «Azərbaycanlıların mədəniyyəti» və ya 
«Avropa mədəniyyəti» və s; ikincisi, «mədəniyyət» özündə elmi-texniki tərəqqi ilə yanaşı, nəsillərdən ötürülən 
mənəvi - humanist varisliyi də  əhatə edir, «sivilizasiya»da isə maddi-istehsal üstünlüyü daha qabarıq  şəkildə 
özünü büruzə verir; üçüncüsü, «mədəniyyət» irqi və insan qruplarının milli-etnik xüsusiyyətləri ilə izah edilirsə, 
«sivilizasiya» daha ümuminsani, qlobal miqyası özündə  əks etdirir; və  nəhayət, dördüncüsü, «mədəniyyət» 
anlayışı dini başlanğıca malikdirsə, «sivilizasiya»da bunlar labüd deyildir. 
Bütün bu deyilənlərdən belə bir qısa nəticə  əldə etmək olar ki, mədəniyyətin kökündə daha çox mənəvi 
əsaslar, ideyalar durursa, «sivilizasiya»nın kökündə maddi amillər üstünlük təşki edir. 
İnsanlar mənən sivilizasiyaya çatmalıdırlar ki, maddidə onu həyata keçirə bilsinlər. Mədəniyyətin 
müxtəlif sahələrində, məs. incəsənətdə - musiqi, boyakarlıq, heykəltəraşlıq və digər növlərdə modern cizgilərin 
meydana gəlməsi texniki tərəqqi ilə incəsənətin qaynayıb-qarışmasına dəlalət edir. Xüsusilə rəssamlıqda mey-
dana gələn yeni – XX əsrin özünəxas xüsusiyyətlərini əks etdirən cərəyanlar (sürrealizm, modernizm, kubizm) 
sanki inqilab etmişlər. Bunun özü mədəniyyətdə sivilizasiyadır. 
Ancaq qəribəsi budur ki, mütəfəkkirlərin bir qismi müasir dövrümüzdə «mədəniyyətdə sivilizasiya» 
anlayışına müxtəlif aspektdən yanaşırlar. Onların bir qismi sivilizasiyanın bu günümüzə, digərləri isə, keçmişə 
aid olduğunu qeyd edirlər. Artıq yaşadığımız XXI əsrdə keçmiş  əsrin mədəniyyəti və sivilizasiyası haqqında 
daha aydın təhlil vermək asan olacaqdır. 
 
1.4. Mədəniyyətin tədqiqində müxtəlif məktəb və nəzəriyyələr 
 
 
İki  əsrə  qədər tarixi olan kulturologiyanın humanitar bilik sahəsi kimi formalaşmasında nəzəri 
konsepsiyaların böyük rolu olmuşdur. Bu kulturoloji nəzəri məktəblər mədəniyyət nəzəriyyəsinin bir elm kimi 
formalaşması, habelə  təkmilləşməsində  əhəmiyyətli yer tutmuşdur. Mədəniyyətin tədqiqində klassik kulturoloji 
məktəb və nəzəriyyələr kulturologiyanın nəzəri bünövrəsini təşkil edir. Nümunəvi əhəmiyyət kəsb edən bu klassik 
konsepsiyalardan  İ.Q.Gerder, N.Y.Danilevski, O.Şpenqler, Z.Freyd, P.Sorokin, A.Toynbinin nəzəriyyə  və 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---

 
11
məktəblərinin adları mütləq sadalanmalıdır. Həm forma, həm də məzmun keyfiyyətlərinə görə bu nəzəriyyəçilərin 
kulturoloji təlimləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Alman filosofu İohann Qotfrid Gerder (1744-1803) Keniqsberq Universitetinin ilahiyyat fakültəsində 
təhsil alarkən İ.Kantın mühazirələrini dinləmiş və öz dövründə həyata şəxsi mütərəqqi baxışı ilə fərqlənmişdir. 
Onun fikirincə, insan təkamülün sonuncu məhsuludur.  İnsanı digər canlılardan fərqləndirən də  məhz 
mədəniyyətdir. Gerderə görə mədəniyyət həm təbiət, həm də insan təbiəti üzərində tikilini xatırladır ki, bu da 
eyni zamanda tarixi inkişafın nəticəsi və səbəbi kimi dəyərləndirilməlidir. Alman filosofuna görə mədəniyyətin 
ən mühüm elementləri dil, elm, peşə, sənətkarlıq, incəsənət, ailə münasibətləri, din və dövlətdir. Məhz bu 
xüsusiyyətlərinə görə Gerder mədəniyyəti hər hansı bir cəmiyyətin özəyi, başlanğıcı kimi qiymətləndirir. 
Gerderin mədəniyyət haqqındakı məşhur ifadəsindən biri təxminən aşağıdakı kimidir: «Əgər insan digərləri ilə 
bir yerdə yaşayırsa, deməli o, artıq mədəniyyətdən aralı, təcrid olunmuş hesab edilə bilməz, - mədəniyyət ona 
forma bəxş etməklə yanaşı, əksinə, onu eybəcərləşdirə də bilər, ənənələr insanı özünə cəlb etməklə onun başını 
və  bədəninin bütün üzvlərini formalaşdırır»( Qerder İ.Q. – İdei k filosofii istorii çeloveçestva. M., 1977, 
str.231.). 
Gerder mədəniyyətin tarixinə müxtəlif, bir-birindən təcrid olunmuş unikal mədəni dəyərlərin, sərvətlərin 
yaranma tarixi kimi yanaşır. Bu və ya digər mədəniyyətin inkişafı zahiri meyarlarala deyil, daxili stimulu ilə 
ölçülməlidir. Hər bir mədəniyyətin mövcudluğunun  əsas məqsədi, Gerderə görə, xoşbəxtlik həyəcanlarının 
bütövlüyü və  zənginliyindədir. Ona görə  də, təkamülün  əsas məqsədi, heç də  əqlin təkmilləşməsində, ictimai 
institutların «daha əlverişli qurulmasında» deyil, humanistliyin geniş vüsətindədir. Gerder mədəniyyətin ən ali 
məqsədini məhz bu ideyada – humanizmin yayılmasında görür. 
İ.Gerderin mədəniyyət konsepsiyasında özünəməxsus yer tutan məsələlərdən biri də  mədəni tərəqqi 
haqqındakı kulturoloji baxışlardır. Bu məsələ alman filosofu üçün o qədər də asan deyil. O belə fikirləşirdi ki, 
heç bir mədəniyyət özünün ardıcıl, eyni miqyaslı səviyyədə inkişaf tərəqqisi ilə öyünməməlidir; cəmiyyətdə elm 
və incəsənətin ayrı-ayrı sahələri kamillik səviyyəsinə çata bilər, lakin bu vəziyyət insanların tamahkarlıq və 
digər  əxlaqsızlığının aradan qaldırılması üçün əsas meyar hesab edilmir. Bir fəaliyyət sahəsindəki tərəqqi, 
inkişaf üstünlüyü, digər fəaliyyət üçün zəmin ola bilmir. Ona görə də mədəniyyətin hərtərəfli tərəqqisi, alman 
filosofunun məntiqi nəticəsinə görə qeyri mümkündür. 
İ.Q.Gerderin mədəniyyət haqqındakı mütərəqqi fikir və ideyaları özündən sonra gələn digər kulturoloji 
nəzəriyyə və kosepsiyalar üçün – zəngin mənəvi irs və mənbə rolunu oynayır. 
Mədəni təkamül haqqındakı  nəzəriyyələrin digər nümayəndələrindən biri də başqa bir alman filosofu 
Qeorq Vilhelm Hegel (1770-1831) sayılır. O, öz konsepsiyasında dünyəvi mənəvi mədəniyyət tarixinə xüsusi 
cəhdlə yanaşmışdır. Hegelin «ruh» haqqındakı  təlimi onun fəlsəfi sisteminin qayəsini təşkil etməklə, həm də 
kulturoloji nəzəriyyəsinə  də birbaşa təsir göstərmişdir. Estetikaya dair əsərlərində Hegel dünyəvi incəsənətdə 
simvolik, klassik, romantik formaların bir-birini əvəz etməsi qanunauyğunluqlarına da diqqət yetirmişdir. 
Özünün 1807-ci ildə yazdığı ilk fəlsəfi  əsərlərindən biri olan «Ruhun fenomenologiyası» adlı kitabında 
Hegel mədəniyyəti Allah tərəfindən törədilən «bəşəri zəka»nın insandan asılı olmayan yaradıcı qüvvələri üzə 
çıxarmasının qanunauyğun inkişafı kimi qiymətləndirir. Zəka müxtəlif ölkə  və xalqların bir-birini əvəz edən 
mədəniyyət formalarında təzahhür edir. Bu, ilk növbədə insanların dil və nitqində özünü əks etdirir. Fərdin 
mənəvi inkişafı «bəşəri ruh»un özünüdərkinin mərhələsini yaradaraq elm, mənəviyyat, din, incəsənət, siyasi-
hüquqi sistem proseslərinin idarəedilməsini təmin edir. 
Hegelə görə, mədəniyyətin mahiyyəti insanın bioloji başlanğıclarının üstünlüyü və ya görkəmli 
şəxsiyyətlərin yaradıcı  təxəyyülü ilə deyil, fərdin özündə  təbiət və tarixi birləşdirən dünyəvi kamilliyə 
münasibəti ilə ölçülür. Bu bütövlük və kamillik «bəşəri əql», «bəşəri ruh», «mütləq ideyanın» törəməsi olduğun-
dan yalnız maksimal bilik sayəsində ona nail olmaq mümkündür. 
«Təfəkkürün hərtərəfli,  əhatəli inkişafı  mədəniyyətin mütləq dəyəridir» fikri Hegelin mədəniyyət haqqında 
söylədiklərindəndir. 
XIX əsrin kulturoloji məktəbləri içərisində Nikolay Yakovleviç Danilevskinin (1822-1885) nəzəriyyələri 
də dünya kulturologiyasında özünəməxsus yer tutmuşdur. Danilevski «Rusiya və Avropa» adlı  əsərində 
mədəniyyətə  məkan-zaman prizmasından yanaşmışdır. Bu mənada Danilevski tərəfindən irəli sürülən  əsas 
müddəaların qısaca məzmunu ondan ibarətdir ki, mədəniyyətin inkişaf tarixində vahid qanunvericilik norması 
olmasa da, öz qanunlarına müvafiq yanaşan və bir-birinin yaşamasına kömək edən ayrı-ayrı  mədəniyyət 
tarixlərinin ümumi toplusu mövcuddur. Hər bir mədəniyyət özünəxas mövcudluq, forma, xarakteristika və 
taleyə malikdir. Həm də  hər bir mədəniyyət digərlərilə ölçüyə  gələ biləcək ekvivalent muxtariyyat sisteminə 
məxsusdur. Mədəniyyətlər öz inkişaf proseslərində müəyyən dövrlər keçirlər. 
Danilevskinin bu müddəalarından belə bir ümumi nəticəyə  gəlmək olar ki, bəşəriyyətin yeganə 
mədəniyyəti – bir-birinə  sıx  şəkildə çulğalanmış bütöv və mürəkkəb mədəni təşkiletmə formalarının 
ansamblıdır. 
N.Y.Danilevski xalqların inkişafını tarixi fazaların qanunauyğunluqları ilə arqumentləşdirməyi qəbul 
etmədiyindən tarixin «qədim», «orta», «yeni» dövr və mərhələlərə bölünməsini düzgün hesab etmir. Müəllif bu 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---