11
məktəblərinin adları mütləq sadalanmalıdır.
Həm forma, həm də məzmun keyfiyyətlərinə görə bu nəzəriyyəçilərin
kulturoloji təlimləri böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Alman filosofu İohann Qotfrid Gerder (1744-1803) Keniqsberq Universitetinin ilahiyyat fakültəsində
təhsil alarkən İ.Kantın mühazirələrini dinləmiş və öz dövründə həyata şəxsi mütərəqqi baxışı ilə fərqlənmişdir.
Onun fikirincə, insan təkamülün sonuncu məhsuludur. İnsanı digər canlılardan fərqləndirən də məhz
mədəniyyətdir. Gerderə görə mədəniyyət həm təbiət, həm də insan təbiəti üzərində tikilini xatırladır ki, bu da
eyni zamanda tarixi inkişafın nəticəsi və səbəbi kimi dəyərləndirilməlidir. Alman filosofuna görə mədəniyyətin
ən
mühüm elementləri dil, elm, peşə, sənətkarlıq, incəsənət, ailə münasibətləri, din və dövlətdir. Məhz bu
xüsusiyyətlərinə görə Gerder mədəniyyəti hər hansı bir cəmiyyətin özəyi, başlanğıcı kimi qiymətləndirir.
Gerderin mədəniyyət haqqındakı məşhur ifadəsindən biri təxminən aşağıdakı kimidir: «Əgər insan digərləri ilə
bir yerdə yaşayırsa,
deməli o, artıq mədəniyyətdən aralı, təcrid olunmuş hesab edilə bilməz, - mədəniyyət ona
forma bəxş etməklə yanaşı, əksinə, onu eybəcərləşdirə də bilər, ənənələr insanı özünə cəlb etməklə onun başını
və bədəninin bütün üzvlərini formalaşdırır»( Qerder İ.Q. – İdei k filosofii istorii çeloveçestva. M., 1977,
str.231.).
Gerder mədəniyyətin tarixinə müxtəlif, bir-birindən təcrid olunmuş unikal mədəni dəyərlərin,
sərvətlərin
yaranma tarixi kimi yanaşır. Bu və ya digər mədəniyyətin inkişafı zahiri meyarlarala deyil, daxili stimulu ilə
ölçülməlidir. Hər bir mədəniyyətin mövcudluğunun əsas məqsədi, Gerderə görə, xoşbəxtlik həyəcanlarının
bütövlüyü və zənginliyindədir. Ona görə də, təkamülün əsas məqsədi,
heç də əqlin təkmilləşməsində, ictimai
institutların «daha əlverişli qurulmasında» deyil, humanistliyin geniş vüsətindədir. Gerder mədəniyyətin ən ali
məqsədini məhz bu ideyada – humanizmin yayılmasında görür.
İ.Gerderin mədəniyyət konsepsiyasında özünəməxsus yer tutan məsələlərdən biri də mədəni tərəqqi
haqqındakı kulturoloji baxışlardır. Bu məsələ alman filosofu üçün o qədər də asan deyil. O belə fikirləşirdi ki,
heç bir mədəniyyət özünün ardıcıl, eyni miqyaslı səviyyədə inkişaf tərəqqisi ilə öyünməməlidir;
cəmiyyətdə elm
və incəsənətin ayrı-ayrı sahələri kamillik səviyyəsinə çata bilər, lakin bu vəziyyət insanların tamahkarlıq və
digər əxlaqsızlığının aradan qaldırılması üçün əsas meyar hesab edilmir. Bir fəaliyyət sahəsindəki tərəqqi,
inkişaf üstünlüyü, digər fəaliyyət üçün zəmin ola bilmir. Ona görə də mədəniyyətin hərtərəfli tərəqqisi, alman
filosofunun məntiqi nəticəsinə görə qeyri mümkündür.
İ.Q.Gerderin mədəniyyət haqqındakı mütərəqqi fikir və ideyaları özündən sonra gələn digər kulturoloji
nəzəriyyə və kosepsiyalar üçün – zəngin mənəvi irs və mənbə rolunu oynayır.
Mədəni təkamül haqqındakı nəzəriyyələrin digər nümayəndələrindən biri
də başqa bir alman filosofu
Qeorq Vilhelm Hegel (1770-1831) sayılır. O, öz konsepsiyasında dünyəvi mənəvi mədəniyyət tarixinə xüsusi
cəhdlə yanaşmışdır. Hegelin «ruh» haqqındakı təlimi onun fəlsəfi sisteminin qayəsini təşkil etməklə, həm də
kulturoloji nəzəriyyəsinə də birbaşa təsir göstərmişdir. Estetikaya dair əsərlərində Hegel dünyəvi incəsənətdə
simvolik, klassik, romantik formaların bir-birini əvəz etməsi qanunauyğunluqlarına da diqqət yetirmişdir.
Özünün 1807-ci ildə yazdığı ilk fəlsəfi əsərlərindən biri olan «Ruhun fenomenologiyası» adlı kitabında
Hegel mədəniyyəti Allah tərəfindən törədilən «bəşəri zəka»nın insandan asılı olmayan yaradıcı qüvvələri üzə
çıxarmasının qanunauyğun inkişafı kimi qiymətləndirir. Zəka müxtəlif ölkə və xalqların bir-birini əvəz edən
mədəniyyət formalarında təzahhür edir. Bu, ilk növbədə insanların dil və nitqində özünü əks etdirir.
Fərdin
mənəvi inkişafı «bəşəri ruh»un özünüdərkinin mərhələsini yaradaraq elm, mənəviyyat, din, incəsənət, siyasi-
hüquqi sistem proseslərinin idarəedilməsini təmin edir.
Hegelə görə, mədəniyyətin mahiyyəti insanın bioloji başlanğıclarının üstünlüyü və ya görkəmli
şəxsiyyətlərin yaradıcı təxəyyülü ilə deyil, fərdin özündə təbiət və tarixi birləşdirən dünyəvi kamilliyə
münasibəti ilə ölçülür. Bu bütövlük və kamillik «bəşəri əql», «bəşəri ruh», «mütləq ideyanın» törəməsi olduğun-
dan yalnız maksimal bilik sayəsində ona nail olmaq mümkündür.
«Təfəkkürün hərtərəfli, əhatəli inkişafı mədəniyyətin mütləq dəyəridir» fikri Hegelin mədəniyyət haqqında
söylədiklərindəndir.
XIX əsrin kulturoloji məktəbləri içərisində Nikolay Yakovleviç Danilevskinin (1822-1885)
nəzəriyyələri
də dünya kulturologiyasında özünəməxsus yer tutmuşdur. Danilevski «Rusiya və Avropa» adlı əsərində
mədəniyyətə məkan-zaman prizmasından yanaşmışdır. Bu mənada Danilevski tərəfindən irəli sürülən əsas
müddəaların qısaca məzmunu ondan ibarətdir ki, mədəniyyətin inkişaf tarixində vahid qanunvericilik norması
olmasa da, öz qanunlarına müvafiq yanaşan və bir-birinin yaşamasına kömək edən ayrı-ayrı mədəniyyət
tarixlərinin ümumi toplusu mövcuddur. Hər bir mədəniyyət özünəxas mövcudluq, forma, xarakteristika və
taleyə malikdir. Həm də hər bir mədəniyyət digərlərilə ölçüyə gələ biləcək ekvivalent muxtariyyat sisteminə
məxsusdur. Mədəniyyətlər öz inkişaf proseslərində müəyyən dövrlər keçirlər.
Danilevskinin bu müddəalarından belə bir
ümumi nəticəyə gəlmək olar ki, bəşəriyyətin yeganə
mədəniyyəti – bir-birinə sıx şəkildə çulğalanmış bütöv və mürəkkəb mədəni təşkiletmə formalarının
ansamblıdır.
N.Y.Danilevski xalqların inkişafını tarixi fazaların qanunauyğunluqları ilə arqumentləşdirməyi qəbul
etmədiyindən tarixin «qədim», «orta», «yeni» dövr və mərhələlərə bölünməsini düzgün hesab etmir. Müəllif bu