Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
15
1.5. Mədəniyyət və təbiət 
 
 
Mədəniyyətin zaman və  məkan çərçivəsində mövcudluğu haqqında söhbət açarkən hələ antik dövrlərdə 
coğrafi determinizmin geniş yaydığı ideyalarla – yəni təbiət amillərinin ayrı-ayrı sivilizasiyaların təşəkkülünə, 
inkişafına təsiretmə müddəaları haqqında fikirlə tanışıq. Başqa sözlə desək, bəşər mədəniyyətinin «vəhşi», «ram 
edilməyən» təbiətə təsiri haqqında əks təsiri də məlumdur.  
Marks və Engelsin fəlsəfəsində qeyd edilir ki, kortəbii  şəkildə inkişaf edən mədəniyyət  əgər  şüurlu 
qaydada təkmilləşmirsə, özündən sonra boşluq yaradır. Onların fikirincə insanın təbiət üzərindəki hər bir 
qələbəsi, həm də onun sivilizasiyaya etdiyi ziyanla eyni olur. 
Z.Freyd təbiətin insanlara yönəldilmiş əzəmətli, qorxunc gücünə qarşı qüvvələri bir yerə toplayaraq ona 
qarşı mübarizəsini vacib məsələlərdən biri hesab edirdi. Məhz bunu nəzərə alaraq görkəmli alim yazırdı: 
«Mədəniyyətin başlıca vəzifəsi, onun həqiqi əsası – bizi təbiətdən qorumaqdır.» 
Antropologiya elminin təxmini hesablaşmalarına görə canlı orqanizm kimi insan da bir çox milyon illər 
əvvəllərə təsadüf edirsə, onun «mədəniyyət» təzahürlərinin tarixi yarımmilyon illik tarixə təsadüf edir. Tanınmış 
kulturoloq-alim N.A.Berdyayev bu zaman kəsiyində insanın təbiətə olan münasibətlərinin dörd mərhələsini 
təsnif edir: 
1)
 
insanın təbiətə yüklənməsi; 
2)
 
təbiətdən qopma, təbiətə qarşıdurma və onunla mübarizə; 
3)
 
təbiəti mənimsəmək üçün ona müraciəti; 
4)
 
təbiətin mənən bərpası. 
Freydin fikirləri sözsüz ki, Berdyayev sxeminin 2 və 3-cü müddəalarını  nəzərdə tutur. Bu sxem bizə 
bəşəriyyətin yazı dilindən başlamış müasir sivilizasiyaya qədərki inkişaf prosesini bir daha xatırladır. 
Fəlsəfi-antropoloji nöqteyi-nəzərə görə insanın  əl  əməyi və zehninin əməyi ilə yaradılan qeyri-bioloji 
mexanizmlərinin sistemi «mədəni təbəqə», «ikinci təbiət» kimi dərk edilməlidir. 
Mədəniyyət və təbiət arasındakı qırılmaz vəhdətin şərhi görkəmli rus təbiətşünası V.İ.Vernadskiyə (1863-
1945) aiddir. Alimin ən böyük nailiyyəti ondan ibarət idi ki, o, dünyanı həm təbiətşünaslıq, həm də hümanitar 
elmlərin vəhdəti əsasında şərh edir. Bununla o, kulturologiyanı hərtərəfli elm kimi izah etməyə çalışaraq insanın 
taleyini təbiət və kosmosla vəhdətdə təsvir edir. 
Müasir kulturologiya üçün onun gətirdiyi yenilik noosfer (yunanca – «noos» – zəka, əql, «sfera» – kürə) 
haqqındakı təlimdir. «Noosfer» termini ilk dəfə elmə fransız alimləri E.Lerua və P.Teyar de Şarden tərəfindən 
gətirildiyinə baxmayaraq Vernadski onun təlimini yaratmışdır. Belə ki, o, noosferi əqlin kürəsi adlandırmaqla 
biosferin davamı  və ali forması kimi izah edir. Əslində Vernadski dünyəvi mənəvi və maddi mədəniyyətdən 
söhbət açır. O maddi və  mənəvi mədəniyyət ki, bitki və canlı aləmdən milyon illər  ərzində törənmişdir. 
Vernadski belə bir fərziyyə irəli sürdü ki, canlı varlıqların biokimyəvi və digər enerjiləri ilə yanaşı, insanın 
təşəkkülü, psixoloji fəaliyyəti, əqli və zəkası nəticəsində yeni bir enerji növünün əsası qoyuldu, bu da planetin 
yeni görkəminin formalaşmasında başlıca amilə çevrildi. 
Bu cəhətinə görə, Vernadskinin ideyaları fransız alimi və ilahiyyatçısı P.T. de Şardenin (1881-1955) 
ideyaları ilə üst-üstə düşür. Yeganə fərq Şardenin təliminin, materialist əsaslara deyil, dini zəminə söykənməsi 
idi. Planet və insanın qeyri-üzvü və üzvi inkişafının mərhələlərinin dərin bilicisi olan Şarden «xristianlıq 
təkamülü»nün banisi oldu. Bu təkamülün  əsasını dünyanın yaradıcısı olan Allah ideyasında Yerin və  həyatın 
mövcudiyyətində elmi əsasların vəhdət götürülməsi təşkil edir. Bir-birinə zidd olan «materializm», «idealizm» 
cəbhələri Şarden tərəfindən qəbuledilməzdir. 
Şarden «İlahi aləm», «İnsan fenomeni» adlı  əsərlərində Vernadski kimi noosfer anlayışı aktında Yer 
üzünün «düşünən» ideal təbəqəsini başa düşür. Noosferin yaradıcısı yeganə düşünən varlıq olan insandır. 
Şardenə görə, Yer özünün təkamülündə dörd mühüm mərhələni keçmişdir: həyatdan əvvəlki dövr («litosfer»), 
həyat («biosfer»), düşüncə («noosfer») və nəhayət, fövqəlhəyat (ilahi aləm). Sonuncu mərhələ insanın Allahla 
vəhdətini, birləşməsini əhatə edir.  
Fəaliyyətini mədəniyyətin mühüm problemlərindən birinə həsr edən fəlsəfi, kulturologji məktəblərdən biri 
də Roma klubu idi. Bu fəlsəfi məktəbin öyrəndiyi qlobal problemlər təkcə ayrıca bir xalqa aid deyil, bütün 
bəşəriyyəti narahat edən həyati problemlərin toplusudur. Bu mənada elmdə yeni formalaşan «qlobalistika» 
sahəsinin nümayəndələri bəşəriyyətin adından çıxış edirlər. A.Peççeyin «İnsani keyfiyyətlər» adlı kitabında 
«Yeni humanizm»ə keçid üçün üç mühüm müddəanın zəruriliyi vacib hesab edilir: ayrıca ölkə və xalqın nüfuz-
danxaric bütün bəşəriyyətə  məxsusluğunun hiss edilməsi və ya dərki; «suverenlik» və eqoist maraqlardan 
qismən kənarlaşmaq; ziddiyyətlərin həll edilməsində zorakılıqdan qəti əl çəkmək». 
Qlobal problemlər digər elmlərlə (sosiologiya, demoqrafiya, iqtisadiyyat, psixologiya və s.) sıx  əlaqə 
saxlamalı, həm də kulturologiya tərəfindən öyrənilməlidir. Gələcəkdə ümumiyyətlə, «qlobalistika» müxtəlif bi-
lik sahələrinin nüfuzlu istiqamətlərindən birinə çevriləcəkdir. 

---

 
16
Təsərrüfat fəaliyyətinin vüsətli beynəlmiləlləşməsi nəticəsində qlobal problemlər planetar xarakter kəsb 
etməklə insanların, ümumi bəlaya qarşı birləşməsinə səbəb oldu. Şişirdilmədən qeyd etmək lazımdır ki, qlobal 
problemlərin təşəkkülü və güclənməsinə siyasət və mədəniyyətdə sinfi və milli stereotiplər güclü zərbə vursa da, 
digər tərəfdən dünyanın hərbi düşərgələrə bölünməsi üzrə fikirlərin aradan qaldırılmasına  əhəmiyyətli  şəkildə 
təsir göstərir. Bu məqamda humanist mədəniyyətin rolu durmadan artır. 
Elmi  ədəbiyyatlarda qlobal problemlərin sonuncu «siyahısı» yoxdur: onların kəmiyyət və xarakteri 
müəlliflərin müxtəlif fikir və fərziyyələri ilə ölçülür. Belə ki, əgər Roma klubu qlobal problemlərin insanın ətraf 
aləmə, dünyaya güclü müdaxiləsi nəticəsində formalaşması ideyasını irəli sürürdüsə, marksist nəzəriyyələr bunu 
kapitalist istehsalının kortəbiliyində, burjua ictimai inkişafının anarxiyasında, mənfəətə görə rütbələrin 
artımında, müstəmləkələrin soyğuçuluğunda və digər bu kimi hadisələrdə görürdülər. Başqa sözlə deyilsə, bir 
konsepsiya elmi-texniki tərəqqini, digər konsepsiya isə kapitalizmin çürüməsində yaranan qlobal problemlərin 
mənbəyini qəbul edir. 
Müxtəlif müəlliflərin həmin «siyahı»ya münasibəti müxtəlifdir. Tariximizin sovet dövrünü əhatə edən 
ədəbiyyatlarda dünyanı iki qütbə – Qərb və  Şərqə bölmək  əsas səbəb idisə, indi təbiətin çirklənməsi və 
korlanması, enerjinin ənənəvi mənbələrinin dükənməsi, «demoqrafik partlayış» və s. qlobal problemlər kimi 
aktuallıq təşkil edir. 
Mədəniyyətlə bağlı qlobal problemlər içərisində müasir insanın onu əhatə edən aləmdən, mühitdən 
kənarlaşması, uzaqlaşması üstünlük təşkil edir. 
Məlum olduğu kimi, «kənarlaşma, yadlaşma» mənəvi mənada ilk dəfə Hegel tərəfindən təhlil edilmişdir. 
Bu anlayış altında o, daxili pozğunluğu, ayrılmanı, mənəvi «dezinteqrasiya»nı başa düşürdü. Marks da insanın 
konkret ictimai-iqtisadi formalarda kənarlaşması problemini təhlil etmişdir. 
Mənəviyyat, mənəvi ruh aləmində  kənarlaşma, yadlaşmanın  əsas simptomu hamıya tanış olan kütləvi 
mədəniyyətdir. Kütləvi mədəniyyət narkotik kimi insanların, kütlələrin öz keçmişini yaddan çıxarması, 
unutmasını təmin etməklə, cəmiyyət və təbiət qarşısındakı məsuliyyətin unudulmasına şərait yaradır. 
Qlobal problemlərin öyrənilməsi prosesində «ekologiya» anlayışına tez-tez rast gəlmək mümükündür. 
Belə ki, ekoloji amillərin təsirinin qeydi və nəzərə alınması olmadan müasir sivilizasiya ölümə məhkumdur. Ona 
görə də, bu anlayışın izahına ehtiyacın olması, ilk növbədə, onun mədəni proseslərlə birbaşa əlaqəsindən irəli 
gəlir. 
«Ekologiya» anlayışı  qədim yunan dilindən «oikos» - ev, vətən sözündən  əmələ  gələrək sonralar 
insanların onu əhatə edən təbiət, təbii aləmə münasibətlərini tədqiq edən elm sahələrindən biri kimi dərk olunur. 
Ekologiya problemlərinin öyrənilməsində iki qarşılıqlı proses: bir tərəfdən maddi mədəniyyət yaradan insanların 
istehsalat fəaliyyətinin təbiətə  təsiri; digər tərəfdən isə  təbiətin, təbii mühitin sağlamlığı, populyasiyası, geno-
fonda  əkstəsiri öyrənilir. Bütün bunlar bioloji və fizioloji əlaqələrin sintezinə  gətirir. Lakin insan heyvandan 
fərqli olaraq maddi- fizioloji ölçüdə uzun müddət mövcud olmur. Bu çərçivədən kənara çıxan insan, xalis insani 
mühit kimi məhz noosferi yaratdı. Beləliklə, insan yeganə varlıqdır ki, iki «doğma evə» sahibdir: bunlardan bi-
rincisi təbiət; ikincisi isə, onun özünün yaratdığı  mənəvi, mədəni dəyərlər aləmi. Ona görə  də, son dövrlərdə 
«ekologiya» anlayışı, həm təbiətə, həm də insanın «ruhu»na aid edilərək «mənəviyyatın ekologiyası», 
«mədəniyyətin ekologiyası», anlayışlarını yaradıb. 
«Bioloji» ekologiya ilə  mədəniyyətin ekologiyası arasındakı  fərqin müəyyən edilməsinə ilk dəfə 
D.S.Lixaçov cəhd göstərərk burada yaddaşın, mənəvi varisliyin, keçmişlə  əlaqədəki rolunu, əhəmiyyətini daha 
qabarıq şəkildə izah etmişdir. İnsan ömrünün uzadılmasında təkcə təbii ekologiya deyil, insanın tarixən yaratdığı 
mənəviyyat, mədəniyyətin ekologiyasının da qorunmasına böyük ehtiyac var. Mədəni aləmin qorunması – təbiətin 
qorunması qədər vacib və zəruridir. Əgər təbiət insanın bioloji varlığı, mövcudluğu üçün zəruridirsə, mədəni aləm 
onun «ruhi oturaq»lığı yaşaması üçün vacibdir. Yeni bilik sahəsi kimi, mənəviyyatın ekologiyasının öyrənilməsi, 
tədqiqi və genişləndirilməsi müasir kulturologiyanın əsas tədqiqat predmetlərindən birini təşkil edir. 
 
 
 
1.6. Maddi və mənəvi mədəniyyət 
 
 
Bütöv bir sistem kimi mədəniyyət iki formada anlanılır: maddi mədəniyyət və  mənəvi mədəniyyət. 
Mədəniyyətin bu iki formaya bölünməsi iki mühüm istehsal – maddi və mənəvi istehsalın mövcudluğuna uyğ-
undur. Maddi mədəniyyət insanın maddi-istehsal fəaliyyətinin bütün sahələrini  əhatə edir. Buraya əmək 
vasitələri, yaşayış və gündəlik məişət əşyaları, geyim, nəqliyyat vasitələri və s. aiddir.  
Mənəvi mədəniyyətə isə, mənəvi istehsal sahəsi və onun nəticələri, məhsulları aid edilir. Buraya şüurun 
bütün sahələri – elm, mənəviyyat, tərbiyə v maarif, hüquq, fəlsəfə, incəsənət, ədəbiyyat, folklor, din və s. aiddir. 
Həmçinin buraya insanların bir-birilə  əlaqəsi, münasibətləri, insanın özünə, təbiətə olan münasibəti də  şamil 
edilir ki, bu da maddi və mənəvi fəaliyyət prosesində məhsulların istehsalını təmin edir. Qeyd etmək lazımdır ki, 

---