Molekulyar biologiya bəşəriyyət üçün fundamental-tətbiqi və nəzəri
əhəmiyyətli, geniş diapozmlu və mütərəqqi elm sahəsi olmaqla, hazırda onun
aşağıdakı müasir və prioritet sahələri formalaşmışdır:
- Molekulyar genetika
- Molekulyar sitologiya
- Molekulyar fiziologiya
- Molekulyar biokimya
- Molekulyar mikrobiologiya
- Molekulyar virusologiya
- Molekulyar biofızika
- Molekulyar immunologiya
- Molekulyar immunogenetika
- Molekulyar enzimologiya
- Genetika (gen) mühəndisliyi
- Biotexnologiya
- Vaksinologiya və s.
Əlbəttə, bu elm sahələrinin hamısının əsasında hüceyrə, onun orqanoidləri,
xüsusilə xromosom dəstləri (yığımları) və genlər durmaqla onlar molekulyar
biologiyanın əsas maddi bazasını və tədqiqat obyektini təmin edir. Həmin elm
sahələri bir-biri ilə qarşılıqlı dialektik vəhdət təşkil edir, onların arasında
qırılmaz bağlılıq vardır. Bunun başlıca səbəbi isə həmin elmlərin tədqiqat
obyekti kimi məhz hüceyrədən, onun orqanoidlərindən və digər kom
ponentlərindən genetik marker
formasında istifadə olunmasıdır. Materiyanın
bütün canlı aləminin (mikroflora, makroflora, mikrofauna, makrofauna)
mövcudluğu, onların həyat fəaliyyəti, öz nəsilləri və populyasiyalarının
dayanıqlı, davamlı inkişafı yalnız hüceyrədə gedən metabolizm prosesi
(maddələr mübadiləsi) və onun formaları olan anabolizm (assimilyasiya prosesi)
və katabolizm (dissimilyasiya prosesi), dezoksiribonuklein (DNT) və
ribonuklein (RNT) turşuları, orqanoidlər və s. hesabına təmin olunur. Lakin canlı
aləmin nəslinin, populyasiyalarının, morfoloji və funksional xüsusiyyətlərinin,
irsiyyətinin, cins və növlərinin, cinsiyyətinin saxlanmasının əsas apancı
komponenti və daşıyıcısı məhz xromosomlar və genlərdir. Xromosomlar, genlər,
onların quruluşu, morfofunksional xüsusiyyətləri, o cümlədən təminatçısı olduğu
irsiyyət, dəyişkənlik, ontogenez, hüceyrədə baş verən bütün proseslərin
molekulyar mexanizmi məhz genetika elmi vasitəsilə öyrənilir və tədqiq olunur.
Genetika - bütün biologiya elmlərini birləşdirən, onları istiqamətləndirən,
materiyanın canlı aləminin mütəşəkkilliyinin mövcud olan səviyyələrində
(molekulyar, submolekulyar, hüceyrə, toxuma, orqan, orqanlar, üzvlər sistemi,
orqanizm və populyasiya), onun iki başlıca prioritetinin-irsiyyət və dəyişkən
liyin, eləcədə ontogenezin, cinsiyyətin, çoxalmanın fəlsəfi, dialektik qanunlar
əsasında və onunla dialektik vəhdətdə öyrənilməsi ilə məşğul olan bəşəri,
planetar əhəmiyyətli, mütərəqqi düzxətlə yüksələn, dinamik sürətlə inkişaf
edən, fundamental-tətbiqi və nəzəri xarakterli elm sahəsidir.
Əgər genetika
elminin əsas tədqiqat obyektləri-hüceyrə, onun orqanoidləri və komponentləri,
7
xüsusilə xromosomlar və genlər olmasaydı, canlı materiyanın və onun
amillərinin mövcudluğu heç bir vəchlə mümkün olmazdı. Çünki canlıların bütün
həyat fəaliyyəti, çoxalması, böyüməsi, inkişafi, fizioloji və biokimyəvi
prosesləri, nəslin davamı, əlamət və xassələrin gələcək nəsil törəmələrinə
keçməsi, populyasiyalann dayanıqlı inkişafi və s. məhz genetikanın əsas tədqiqat
obyekti sayılan hüceyrə, xromosom və genlər vasitəsilə təmin və icra olunur.
Genetika elminin molekulyar biologiyanın, seleksiyanın, təbabətin, baytarlıq
təbabətinin,
bitkiçiliyin,
heyvandarlığın,
gen
mühəndisliyinin,
biotexnologiyanın,
tibbi biologiyanın,
ekologiyanın
və
ətraf mühitin
mühafizəsinin, ekoloji genetikanın, təkamülün öyrənilməsinin inkişafi və tərəq
qisində çox böyük rolu vardır. Bütün qeyd edilənlərə baxmayaraq, genetika
elminin başlıca prioriteti irsiyyət, dəyişkənlik, ontogenez, onlann yaranma
mexanizmi və dinamikasının öyrənilməsindən ibarətdir. Baytarlıq təbabəti
genetikası isə daha geniş diapozona malik planetar, regional və lokal
problemlərin-bütün növ heyvanların, quşlann, anların, balıqlann genetik
aspektlərinin fəlsəfə və təbabət elmləri ilə qarşılıqlı, qınlmaz bağlılıq formasında
öyrənir. Müasir genetika elminin aşağıdakı istiqamətləri vardır:
- Heyvanlann ümumi genetikası və biometriya
- Tibbi genetika
- Baytarlıq təbabəti genetikası
- Aqronomluq genetikası (bitkiçilik genetikası)
- Molekulyar genetika
- İmmunogenetika
- Fizioloji genetika
- Ekoloji genetika
- Biokimyəvi genetika
- Populyasiya genetikası
- Genetika mühəndisliyi
- Riyazi genetika
- Ontogenezin genetikası
- Mutagenez
- Sitogenetika
- Genetik bioetika
Materiyanın canlı aləminin təkamülünü təmin edən başlıca amillər irsiyyət
və dəyişkənlik hesab olunub. İrsiyyət - genetik informasiyaların nəslə
verilməsi, nəsil və populyasiyalar arasında maddi və funksional varisliyi, onto-
genezi təmin edən, nəsildə valideyin fərdlərə məxsus olan səciyyəli xüsusiy
yətlərin (əlamət və xassələrin) formalaşmasını təmin edən hadisədən ibarətdir.
İrsiyyət həm də müxtəlif nəsil törəmələrində mövcud olan fərqli xüsusiyyətləri
saxlayan hadisə sayılır. Dəyişkənlik - canlı aləmin irsiyyətinin qeyri-stabil
olmasını xarakterizə etməklə genlərin dəyişilməsindən, ontogenez zamanı
genlərin dəyişilmiş formasından ibarət olan mürəkkəb prosesdir. Genetik
informasiyalar ümumiləşmiş formada aşağıdakı prinsip əsasında ötürülür:
8