Dərslik Naxçıvan Universiteti Elmi şurasının qərarı ilə nəşr olunur
Yüklə 3,98 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türkdilli tayfaların yeni axınları.
124 kəndlilərin onlardan asılılığını gücləndirirdi. İran şahlarının və Alban hökmdarlarının yeritdiyi siyasət kəndlilərin təbəqələşməsini sürətləndirdi. Kəndlilərin istismar olunmasının əsas forması vergi və mükəlləfiyyətlər idi. Kənd icmalarında təbəqələşmə və onların bir qisminin feodallardan asılı vəziyyətə düşməsi IV-VII yüzilliklər boyu davam etmişdir. Bununla belə qeyd etməliyik ki, icma torpaqlarının mövcud olması ilə bağlı məlumat azdır. Belə ki, “Alban tarixi”nin müəllifi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Aranı düzənliklərin və dağlarının sahibi kimi təqdim edir. Ehtimal ki, otlaqlardan istifadə edən maldar qəbilələr hökmdar xəzinəsinə vergilər verir və müəyyən mükəlləfiyyətlər icra edirdilər. Həmin mənbədə ölkədə güclü təbəqələşmənin olmasına işarə edən məlumatlar da vardır. Alban hökmdarı Mömin Vaçaqan müqəddəslərin şərəfinə böyük ehsan verdikdən sonra kasıblara sədəqə və yemək paylayır. Şəkil 76. Şahbuzqala (Şapurqala). Feodalizm dövrünün əsas sinifləri feodallar və asılı kəndlilər idi. Bu iki sinfin formalaşması bir-biri ilə bağlı idi. Feodalların formalaşması iki yolla gedirdi. Bir tərəfdən azad icmalar arasında təbəqələşmə nəticəsində varlıların yeni qruplaşmaları yaranır və adlı sanlı əyanlarla birləşərək feodal sinfinin əsasını təşkil edirdi. Digər tərəfdən isə vilayət hakimləri vəzifələrini irsiləşdirərək atadan oğula vermək hüququ alırdılar. Sünik hakiminin öz 125 mülklərini oğlanları Qor və Qazan arasında bölməsi haqqında “Alban tarixi”ndə olan məlumatlar bu baxımdan diqqətəlayiqdir. Feodalizmin inkişafı ilə feodallar arasında da təbəqələşmə gedirdi. Onlar arasında üstün mövqe tutan vilayətin, yaxud əyalətin hakimləri idi. Əlincə və Qoxtan daxil olmaqla Sünikdə [mərkəzi Naxçıvan] on iki vilayət olduğunu nəzərə alsaq artıq feodal iyerarxiyasının olduğunu deyə bilərik. Sasanilərin zamanında feodal iyerarxiyası rütbə cədvəli ilə müəyyənləşdirilmişdi. “Alban tarixi”ndə verilən məlumatlar göstərir ki, rütbə cədvəli tərtib edilərkən feodalların keçmiş əsl-nəcabəti də nəzərə alınırdı. Vilayət hakimləri hökmdarın yanında rütbələrinə görə otururdu. Sünik hakiminə uyğun yer verlimədiyi üçün onlar Sasani hökmdarlarından incimiş və üsyan etmişdilər. Erkən Orta əsrlərdə Albaniya və Atropatenada irsi [dastakert] və şərti torpaq mülkiyyəti [xostak] mövcud olmuş, şərti torpaq mülkiyyətinin irsi mülkiyyətə çevrilməsi prosesi getmişdir. Dastakertin sahibi hökmdar və iri feodallar, xostakın sahibi isə xırda zadəganlar [azatlar] idilər. Naxçıvanda vilayət hakiminin şəxsində irsi mülkiyyət daha üstün yer tutmuşdur. İstər Albaniya və Atropatenanın, istərsə də böyük imperiyaların tərkibində Naxçıvanın müstəqil siyasət yeritməsi bununla bağlı olmuşdur. Feodal torpaq sahibliyinin formalarından biri də dini torpaqlar idi. Dini torpaqlar və məbədlərə məxsus torpaqlar toxunulmaz idi və inanca görə Tanrı tərəfindən qorunurdu. Sünik vilayətində baş verən üsyan zamanı feodalların öz qiymətli əşyalarını Şalat məbədində gizlətməsi, sasanilərin bu təpəyə çıxarkən zəlzələ olması buna işarədir. Erkən Orta əsrlərdə Naxçıvanda da Azərbaycanın digər yerlərində olduğu kimi hakim feodallar sinfinin mənafeyini müdafiə edən dövlət hakimiyyəti mövcud idi. Bu dövrdə Naxçıvanın müəyyən müddət ərzində müstəqil siyasət yeritdiyini nəzərə alsaq ali dövlət hakimiyyətinin vilayət hakiminin əlində cəmləşdiyini demək olar. Musa Kalankaytuklunun yazdığından məlum olur ki, Sünik hakimləri knyaz titulu daşıyırdı. Şahbuz rayonundan, Ağbulaq nekropolundan aşkar olunan üzük möhürlər yerli hakimlərin və feodalların möhürə də malik olduğunu təsdiq edir. Əyalət hakimləri vilayət hakimlərinə tabe idilər. Naxçıvan hakimi öz növbəsində Atropatena hökmdarından asılı idi. Son Antik və Erkən Orta əsrlərə aid yaşayış yerlərinin tədqiqi vilayət hakimlərinin saraylara malik olduğunu göstərir. Bəzi qalalarda sitadellərin mövcudluğu hakim təbəqənin qala divarları ilə mühafizə olunan xüsusi sahədə yaşadığını deməyə imkan verir. Vilayət hakimlərinin həmçinin özünə tabe olan ordusu var idi. Sünik vilayətinin ordusu o qədər qüvvətli idi ki, onların gücündən Dərbənd keçidini mühafizə etmək üçün istifadə olunurdu. Mənbələrdə Sünik 126 hakiminin öz ordusu ilə Mədainə hücum etməsi, İran dövlətinin paytaxtında keçirilən ümumi hərbi keçiddə onun öz dəstəsi ilə iştirak etməsi haqqında məlumatlar vardır. Türkdilli tayfaların yeni axınları. Erkən Orta əsrlərdə türk tayfalarının Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda məskunlaşması prosesi davam etmişdir. Hun türklərinin [хəzər, şаbir, оnоqur və s.] II əsrdə Şimаli Qаrа dəniz sаhillərində, yахud Хəzərin şimаlındа yаşаmаsı hаqqındа Vızаntiyа tаriхçisi Diоnisiy, yunаn cоğrаfiyаçısı Klаvdi Ptоlоmеy məlumаt vеrmişlər. Lаkin Mоisеy Хоrеnskinin 193-213-cü illərdə хəzərlərin Çоrаdаn kеçərək bütün Аlbаniyаyа yаyılmаsını bəzi tədqiqаtçılаr аnахrоnizm аdlаndırmış, bu hadisələrin IV əsrdə baş verdiyini göstərmişlər. Lakin V.N.Qаbiаşvili göstərir ki, qədim gürcü mənbələrində türk хаlqlаrı е.ə. IV-III əsrlərə аid hаdisələrlə bаğlı оlаrаq хаtırlаnır. Bu mənbələrdə Makedoniyalı İsgəndərin Cənubi Qafqaza yürüşü zamanı buntürklərlə qarşılaşdığı göstərilir. Birinci fəsildə qeyd olunduğu kimi, Heredot eramızdan əvvəlki hadisələrdən bəhs edərək türklərin Azərbaycanda məskunlaşdığını göstərmişdir. Bəzi tədqiqatçılar kəngərli tayfalarının Naxçıvanda I əsrdən məskunlaşdığını göstərir. Lakin Midiya ərazisində olan bəzi toponimlər - məsələn, Kinqarakku, Kinqibira, Kinqikanqi və digərləri ehtimal ki, bu tayfalarla bağlıdır. B.A Serebrennikov öz tədqiqatlarına əsaslanaraq yazır ki, hun dəstələrinin cənuba, cümlədən Azərbaycana yürüşləri maksimum III əsrə aid edilə bilər. Erkən Orta əsrlərdə Şimali Qafqazdan keçərək Azərbaycana və Naxçıvana gələn tayfalardan biri hunlar idi. Bu tayfaların Şimali Qafqazda məskunlaşması tədqiqatçılar tərəfindən II əsrə aid edilmişdir. Şərur rayonunda mövcud olan Qarxun - Qara hun toponimi bu tayfaların Naxçıvanda məskunlaşdığını təsdiq edən faktlardan biridir. P.Qolden Cənubi Qafqazda hun tayfalarının meydana çıxmasının konkret tarixini 363, 370 və 395-ci illərə aid edir. Artamanov qeyd edir ki, IV əsrdə, bəlkə də bir qədər əvvəl hunların Xəzəryanı çöllərin şərq hissəsində meydana çıxması mümkün idi. Е.Yеrеmеyеv «Türklərin еtnоgеnеzi» kitаbındа yаzır ki, III-IV əsrlərdə türk tаyfаlаrı Kiçik Аsiyа, Qаfqаz və Bаlkаn хаlqlаrının çохsаylı və dаimi qоnşulаrı idilər. Digər tədqiqаtçı А.P. Nоvоsеlçеv hun türklərinin I minilliyin birinci yаrısındа Cənubi Qаfqаzdа yаyıldığını qеyd еdir. Sаsаni şаhı II Yеzdigеrd də еrmənilərin üsyаnınа qаrşı mübаrizədə türklərdən istifаdə еtmişdir. Y.Q.Cəfərоvun tədqiqаtlаrındа hunlаrın prоtоbulqаr və Yüklə 3,98 Kb. Dostları ilə paylaş:
|