Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

355

tərbiyəsi işinin mühüm tərəflərindəndir.                 

Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar

1. Hisslər nəyə deyilir?

2. Hisslər duyğulardan nə ilə fərqlənir?

3. Hisslərin obyekti və subyekti nədən ibarətdir?

4. Hisslərlə emosiyaların oxşarlıq və fərqini şərh

edin.

5. Hisslər insanın idrak fəaliyyətində nə kimi rol

oynayır?

6. Hisslərin xarici ifadəsi özünü nələrdə göstərir?

7. Hisslərin əsas keyfiyyətlərini xarakterizə edin.

8. Hisslərin fizioloji əsasları barədə danışın.

9. Hisslərin hansı funksiyaları vardır?  Onları

şərh edin.

10. Hisslərin keçirilmə formaları hansılardır? 

Onları şərh edin.

11. Ali hisslər hansılardır?  Onların hər biri

haqqında ayrılıqda danışın.

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqatlar üçün

mövzular

1. Hiss və emosiyalar psixoloji problem kimi.

2. Hisslərin ekspresiyası.

3. Hisslərin başqa idrak prosesləri ilə qarşılıqlı

təsiri.

4. Ali hisslər və onların insan şəxsiyyətinə təsiri.

Ədəbiyyat

1. Bayramov Ə.S. , Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya 2-

ci nəşri. - Bakı 2002.

2. Əlizadə Ə.Ə. İdrak prosesləri və hisslər. 

---

356

Psixopedaqoji məsələlər. – Bakı,2006, səh. 252-337.

3. Əlizadə Ə.Ə. Müasir Azərbaycan məktəbinin

psixoloji problemləri. Bakı 1998

4. Əliyev R.İ. Psixologiya. - Bakı 2003.

5. İzard K. Psixoloqiə emoüii. Moskva 2001.

6. Nemov R.S. Psixoloqiə. Kniqa 1. -  Moskva.,  

1898.

7. Qranovskaə R.M. Elementı praktiçeskoy

psixoloqii. - SPb. 1997.

8. Mayers D. Psixoloqiə – Minsk, 2001, s. 530-

563

     9. Reykovskiy Ə.  Gksperimentalğnaə psixoloqiə

gmoüii. – M., 1979.

     10. Selğe Q. Stress bez distressa Moskva 1979

              

---

357

                   

14-cü FƏSİL

İRADƏ

Qısa xülasə

İradə haqqında anlayış.  İradi iş.  İradi iş ixtiyari işin xüsusi

növü kimi. İradə qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün subyek-

tin öz fəaliyyət və davranışı zamanı rast gəldiyi çətinlikləri aradan

qaldırma prosesi kimi.  Daxili və xarici maneələr və iradi iş zamanı

onların aradan qaldırılması. İradi işin funksiyaları. 

İradi işin quruluşu.  Sadə və mürəkkəb iradi iş.  İradi işin

mərhələləri. 

Şəxsiyyətin iradi keyfiyyətləri.  İlkin iradi keyfiyyətlər:  iradi

güc,  təkidlilik.  İkinci və ya törəmə iradi keyfiyyətlər:  qətiyyətlilik, 

cəsarət,  özünü ələ almaq,  inam.  Üçüncü iradi keyfiyyətlər: 

məsuliyyətlilik, intizamlılıq, işgüzarlıq, təşəbbüskarlıq. 

İradi qüsurlar: təqlidçilik, təlqinə qapılmaq, qorxaqlıq, neqa-

tivizm, tərslik.

IV.14.1. İradə haqqında anlayış

İnsan öz həyat və fəaliyyəti zamanı müxtəlif hərəkət və

işləri icra edir. Bunlardan bəziləri qeyri-ixtiyari, bəziləri isə ix-

tiyari şəkildə baş verir. 

Qeyri-ixtiyari hərəkətlər düşünülmüş,  şüurlu şəkildə

deyil,  ya tamamilə dərk olunmayan və ya bir o qədər də dərk

edilməyən təhriklərin təsiri altında baş verir. Bu cür hərəkətlər

adətən impulsiv xarakter daşıyır.  Onların dəqiq planı olmur. 

Psixologiyada

qeyri-ixtiyari

hərəkətlərə

insanın

qorxu, 

çaşqınlıq,  heyrət,  affekt halında olan və s.  hərəkətləri aid

edirlər.

İxtiyari hərəkətlər isə məqsədlə bağlı,  məqsədəyönəlmiş

hərəkətlərdir.  Bu cür hərəkətləri yerinə yetirərkən insan öz

məqsədini həyata keçirmək üçün lazım olan əməliyyatları

---

358

əvvəlcədən təsəvvür edir.  Bu cür hərəkətlər iradi xarakter

daşıyır.  Bu zaman insan qarşısına çıxan maneələri aradan

qaldırmalı olur. 

Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün subyektin

öz fəaliyyəti və davranışı zamanı rast gəldiyi çətinlikləri, 

maneələri aradan qaldırma prosesinə iradə deyilir.

İradi iş zamanı insan iki cür maneələri aradan qaldırmalı

olur: daxili (subyektiv) və xarici (obyektiv) maneələr.

Daxili maneə insanın qarşısına qoyduğu məqsədə nail

olmasını çətinləşdirən istək və meyllərindən ibarət ola bilər. 

Məsələn,  şagird sabah müəllimə cavab vermək üçün

hazırlaşmağa başlayır.  Elə bu vaxt televizorda onun çoxdan

baxmaq arzusunda olduğu bir filmi nümayiş etdirəcəklərini

eşidir. Bu zaman o, öz istəyini boğaraq qonşu otağa keçib dərsə

hazırlaşırsa daxili maneəni aradan qaldırmış olur. 

Xarici maneə isə insanın qarşısına qoyduğu məqsədə nail

olmasını çətinləşdirən obyektiv, onun istəyindən asılı olmayan

maneədir.  Məsələn,  şagird sabahkı dərsə hazırlaşmaq

məqsədini qarşısına qoyur.  Bu zaman işıqlar sönür.  Şagird öz

məqsədinə çatmaq üçün yaxınlıqda yaşayan əmisigilə gedərək

dərsi hazırlayırsa xarici maneəni aradan qaldıraraq öz

məqsədinə nail olur.

Mətin iradəli adamlar qarşılarına qoyduqları məqsədə

nail olmaq üçün hər cür maneəni aradan qaldıra bilirlər. 

İradə – ali psixi funksiya kimi, insanın həyatı prosesində

formalaşır. İnsan fəallığının xüsusi forması olan iradə

mürəkkəb psixi proses kimi vasitəli xarakter daşıyır və ilk

növbədə nitqin köməyi ilə təşəkkül tapır. 

İradənin fizioloji mexanizmi baş-beyin yarımkürələri

qabığının fəaliyyəti ilə əlaqədardır. İ.P.Pavlovun nəzəriyyəsinə

görə,  insanın iradəsi söz qıcıqlandırıcıları ilə bağlıdır.  İnsanın

iradi davranışının fizioloji əsası birinci siqnal sistemi ilə

qarşılıqlı təsirdə olan ikinci siqnal sistemidir.  İradə –

psixikanın tənzimedici vəzifəsidir.  Bu vəzifə insanın öz

---