Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

369

V.15.2. Temperament haqqında təlimlər tarixindən

İnsanların  psixi  fəaliyətlərinin  dinamikliyinə  görə  

fərqlənmələri  hələ  qədim  zamanlardan  diqqəti  cəlb  etmişdir. 

Bu  cür  fərqlərin  yaranmasının  səbəbləri  müxtəlif  istiqamətdə 

öyrənilmişdir.  Müasir  dövrə  qədər  temperament  haqqında 

əsasən  üç  nəzəriyyə  geniş  yayılmışdır:  humoral nəzəriyyə, 

somatik nəzəriyyə və sinir sistemi nəzəriyyəsi.

Temperament  haqqında  humoral    nəzəriyyənin  banisi 

Hippokrat olmuşdur. Bu nəzəriyyənin adı latınca humor (maye) 

sözündən  götürülmüşdür.  Hippokrat ilk  dəfə  olaraq  bu  nə-

zəriyyəni  əsaslandırmış  və  onun  irəli  sürdüyü  dörd  tipin  adı 

müasir dövrdə də saxlanmışdır. Hippokratın nəzəriyyəsi tempe-

ramentin  öyrənilməsi  üçün əsaslı təkan  rolunu oynamışdır. 

Humoral  nəzəriyyənin  bəzi  müasir  tərəfdarları  gös-

tərirlər  ki,  orqanizm  daxilində  hormonların  nisbəti  və  balansı 

temperamentin  təzahürlərini  müəyyən  edir,  məsələn,  qalxana 

bənzər  vəzin  hormonlarının  çoxluğu  insanın  yüksək  əsəbililik 

və qıcıqlanması ilə şərtlənir.

Sonrakı  əsrlərdə  tədqiqatçılar  davranışın  bədən  quru-

luşundakı və fizioloji  funksiyalardakı  fərqlərlə üst-üstə düşən 

müxtəlifliyi  müşahidə  edərək  bu  fərqləri  nizama  salmağa  və 

qruplaşdırmağa  çalışıblar.  Nəticədə  temperamentin  çoxsaylı 

konsepsiyaları  və  tipologiyaları  meydana  çıxmışdır.  Bu  kon-

sepsiyaların  əsasında  şəxsiyyətin  ən  müxtəlif  şərtləri  qoyul-

muşdu.  Bir  sıra  konsepsiyalarda temperamentin  xüsusiyyətləri 

irsi  və  anadangəlmə  kimi  başa  düşülür  və  bədən  quruluşunun 

xüsusiyyətlərində  fərdi  fərqlərlə  əlaqələndirilirdi.  Belə  tipo-

logiyalar konstitusion tipologiya adını  alır.Bu tipologiya tem-

perament  haqqında  somatik  nəzəriyyənin  əsasını  qoymuşdur. 

Burada  bədən  quruluşu temperament  tipi    üçün  əsas  kimi 

götürülmüşdür. Onların  sırasında  ən  geniş  yayılmış  tipologiya 

1921-ci  ildə  öz  məşhur  «Bədən quruluşu  və  xarakter» əsərini 

nəşr  etdirmiş E.Kreçmerin  təklif  etdiyi  tipologiya  oldu.  Onun 

---

370

başlıca  ideyasına görə müəyyən  bədən  quruluşu  tipinə  malik 

olan insanlar müəyyən psixi  xüsusiyyətlərə malikdir. E. Kreç-

mer insanların bədən hissələrinin bir çox ölçülərini aparır ki, bu 

da  ona  4  konstitusional  tipini:    leptosomatik,  piknik,  atletik, 

displastik ayırmağa imkan verdi.

1. Leptosomatik – kövrək bədən quruluşu, hündür boy, 

yastı  döş  qəfəsi,  dar  çiyinlər  uzun  və  arıq  aşağı  ətraflarla 

xarakterizə edilir.

2. Piknik, – ifrat piy toxumu,  balaca və ya orta boyla, 

böyük  qarınlı, qısa boyunda  girdə  başlı,  şişkin  bədənlə 

xarakterizə edilir.

3. Atletik–inkişaf  etmiş  əzələləri,  möhkəm  bədən 

quruluşu, hündür və ya orta boylu, enli, çiyinləri olan adamdır.

4. Displastik–formasız,    düzgün  olmayan  quruluşa 

malik  adamdır.  Bu  tipdən  olan  fərqlər bədən  quruluşunun 

müxtəlif deformasiyaları ilə xarakterizə edilir.

Bədən quruluşunun adı  çəkilən tiplərinə Kreçmer onun 

şizotimik,  iksptimik  və  siklotimik  adlandırdığı 3  temperament 

tipini aid edir.

Şizotimik  – astenik  bədən  quruluşuna  malikdir,  özünə 

qapanıb,  əhval-ruhiyyəsi  sıçrayır,  inadkardır,  ətrafındakılara 

çətinliklə uyğunlaşır.

Ondan  fərqli olaraq  iksatimik  – atletik  bədən  quru-

luşuna malikdir. Bu, sakit təmkinli, jest və mimikaları, yüksək 

olmayan  elastik  düşüncəli  həssas  olmayan,  çax  vaxt  xırdaca 

adamdır. Piknik bədən quruluşuna siklotimikdə malikdir. Onun 

emosiyalarıı sevinc və kədər arasında sıçrayır, adamlarla asan-

lıqla əlaqəyə girir, realist baxışlara malikdir.

Kreçmerin  nəzəriyyəsi  Avropada  daha  geniş  yayıl-

mışdır ABŞ-da  XX  əsrin  40-cı  illərində  U.Şeldonun  tempe-

rament konsepsiyası böyük  populyarlıq qazanır. Şeldon  bədən 

quruluşunun  əsas tiplərinin  mövcudluğu haqqında  fərziyyədən  

çıxış  edirdi.  Bu  fərziyyəni    təsvir  edərkən  embriologiyadan 

götürülmüş terminlərdən  istifadə etməklə o, üç tipi  müəyyən

---

371

etmişdir: 1) endomorf; 2) mezomorf; 3) ektomorf.

Şeldona  görə  bədən  quruluşunun  bu  tiplərinə  tempe-

ramentin  müəyyən  tipləri  müvafiqdir.  Müasir  psixologiya 

elmində  konstitusion  konsepsiyaların  əksəriyyəti  onlarda 

insanın  psixoloji  xüsusiyyətlərinin  formalaşmasında  mühit  və 

sosial   şəraitin rolunun tonu  qiymətləndirilməsinə görə kəskin 

təngidə məruz qalır.

V.15.3   Temperamentin tipləri

Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  müasir  psixologiyada 

temperamentin  dörd  tipi  əsas  götürülür:  sanqvinik,  xolerik, 

fleqmatik,  melanxolik.  İnsanları  temperamentlərinə  görə  fərq-

ləndirərkən  həmin  tiplərdən  istifadə  olunur.  İnsanların  hansı 

tipə  məxsus  olduqlarını müəyyənləşdirmək üçün müasir

psixologiyada temperamentin özünə məxsus xassələrinə istinad

edirlər. Bunlara aktivlik, reaktivlik, emosionallıq aiddir.  :

Aktivlik. Bu  xassə  altında  insanın  məqsədə  çatmaq 

üçün xarici aləmə nə dərəcədə fəal təsir göstərməsi, qarşılaşdığı 

maneələri necə aradan qaldırması  nəzərdə tutulur.

Emosional oyanıqlıq. Bu ad altında bir növ insanın ən 

zəif  xarici  və  daxili  təsirləri  hiss  etmək  qabiliyyəti  başa  dü-

şülür.  Hər  cür  hiss  və  emosiyaların  əmələgəlmə,  cərəyanetmə 

və  kəsilməsi  xüsusiyyətləini  xarakterizə  edən  xassə  və  key-

fiyyətlər  emosionallığa  bağlıdır.  Psixologiyada  onun  əsas 

cəhətləri kimi mütəəssirlik, impulsivlik və emosional  labilliyi 

fərqləndirirlər.

Emosiyaların  gücü.    Burada  emosional  oyanmanın 

intensivliyi və modallığı əsas götürülür.

Həyəcanlılıq. Psixologiyada ən çox həyəcanlılıq altında  

qorxulu  şəraitdə  özünü  göstərən  emosional  oyanıqlıq  başa 

düşülür.

Qeyri-ixtiyari  hərəkətlərin  reaktivlik  dərəcəsi.

---