Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

386

tipologiyanın  əsasında  şəxsiyyətin  özünü  dərk  etməsinin 

səviyyələri  durur.  Onun  tərəfindənm  insanın  inkişafının 

təkamül  mərhələlərini  ifadə  edən  özünüdərkin  3  səviyyəsi 

ayrılmışdır.  Özünüdərkin  birinci  səviyyəsinə  aid  olan  insanlar 

aşağıdakı xüsusiyyətlərlə  xarakterizə olunurlar: eqosentrizmlə, 

meyarlarından  birinin  – “mənim  – mənimki  – olmayan”  

münasibətlər sistemi olan ətraf aləmin fərqli qəbul edilməsilə; 

hər şeyə qarşı istehlakçı, əşyavi münasibətlə; mənəviyyat üzə-

rində bütün maddi olanın hakimliyi ilə.

        Özünüdərkin  ikinci  səviyyəsində  olan  insanlar  onunla 

xarakterizə  olunurlar  ki,  soyuqluğun,  eqosentrizmin  yerinə 

birliyin  və  cəmiyyətin  müəyən  hissəsi  ilə  tamlığın  dərk  edil-

məsi gəlir. Köhnə, qalıq kimi saxlanan, ətraf mühitin “mənim” 

– “mənim olmayan”a ayrılmasına yeni fərqləndirmə genişlənir. 

Şəxsiyyətin zamanı “mən”im mövcudluğunun real zamanından 

kənara çıxaraq “biz”im mövcud  olduğu zamanına daxil olur.

        Özünüdərkin  üçüncü  səviyyəsinin  əsas  xarakteristikası  –

fərqləndirmənin  olmaması,  məkan-zaman  sonsuzluğu,  ətraf-

aləmə  qarşılıqlı  münasibətlərin  dərk  edilməsi, onun  birliyinin 

qəbul  edilməsi,  güclü  şəxsiyyətin  başqaları  ilə  konkret 

münasibətlərinin  olmaması,  ümumbəşəri  mənəvi  prinsiplərə 

əməl etməkdir.

        Demək  olar  ki,  tipologiyanın  bütün  müəllifləri  qeyd 

edirlər  ki,  xarakter  az  ya  çox  ifadə  edilə  bilər.  Əgər 

xarakterlərin təzahürlərinin  intensivliyini  göstərən  ox  təsəvvür 

etsək,  onda  aşağıdakı  3  zonanı qeyd  etmək  olar:  tamamilə 

“normal” xarakterlər zonası, seçilən  xarakterlər  zonası  (onlar 

aksentuasiyalı  xarakterlər  adını  alıb),  və  güclü  dəyişikliyə 

məruz qalmış, yəni psixopatiyalı xarakterlər zonası. Birinci  və 

ikinci zonalar normaya uyğundur (geniş mənada), üçüncü zona 

isə xarakterin patalogiyasına aiddir. Müvafiq olaraq, xarakterin 

aksentuasiyasını  normanın  son  variantları  kimi  nəzərdən  ke-

çirirlər. Onlar da öz növbəsində aşkar və gizli aksentuasiyalara 

bölünürlər.  Aksentuasiyalı  patoloji  və  normal  xarakterlər  ara-

---

387

sında  fərq  çox  ciddidir.İkinci  və  üçüncü  zonalara  ayıran 

əlamətlərin bir  tərəfində  ümumi  psixologiyaya  məxsus  fərqlər

durur. Əlbəttə, əlamət çox yığcam səslənir. Buna baxmayaraq, 

onu  xarakterin  intensivliyi  məhvərində  təxmini  olaraq  lokal-

laşdırmağa imkan verən  meyarlar mövcuddur.

        Bu  meyarlar  üçdür  və  onlar  Qannuşkin-Kerbikovun 

“psixopatiyanın meyarları” kimi məşhurdur. Xarakteri patoloji 

hesab  etmək,  yəni    psixopatiya  kimi    qiymətləndirmək  olar. 

A.E.Liçkonun fikrincə bu ilk əlamət atalar sözündə yaxşı misal 

gətirilir  (Necə  gəlibsənsə  elə  də  gedəcəksən).  İkinci  əlamət  –

xarakterin  ümumilik  əlamətidir;  psixopatlarda  xarakterin  eyni 

bir  xüsusiyyətinə  hər  yerdə  rast  gəlinir:  evdə,  işdə  istirahət 

edərkən və  tanışların da, özgələrinin  də arasında. Əgər insan 

evdə bir cür, adamlar arasında başqa cürdürsə o psixopat deyil. 

Nəhayət,  üçüncü,  demək  olar  ki,  psixopatiyanın  ən  güclü 

əlaməti – sosial uyğunsuzluqdur.

        Bu  əlamət  ondan  ibarətdir  ki,  insan  daima  həyati  çətin-

liklərlə qarşılaşır.

        Normal xarakterlərin son  variantları kimi xarakterin  ak-

sentuasiyasına gəldikdə isə, bu xarakterli insanlar üçün də bəzi 

problemlər  və  çətinliklər  xarakterikdir.  Buna  görə  də  həm 

terminin  özü,  həm  də  aksentuasiyalı  xarakterlərin  ilk  tətqi-

qatları  psixiatrların  əsərlərində  ilk  dəfə  işıq  üzü  görüb.  Hər 

halda  aksentuasiyalı    xarakterlərin  problemləri  bəlkə  də  daha 

çox ümumi psixologiyaya aiddir.

        Məşhur alman psixiatrı  K.Leonqardın fikrincə, 20%-50% 

insanlarda  xarakterin  bəzi  əlamətləri  o  qədər  kəskinləşir  ki, 

(diqqəti  cəlb  edir)  mübahisələrə  və  əsəb  pozuntusuna  gətirib 

çıxarır.  Xarakterin  aksentuasiyası  onun  ayrı-ayrı  xüsusiy-

yətlərinin, digərlərinin əksinə olaraq inkişafının şişirdilməsidir 

və  bunun  nəticəsində  də  ətrafdakı  adamlarla  qarşılıqlı  əlaqəni 

çətinləşdirir.Leonqard aksentuasiyanın 12 tipini ayırır.        

Xarakterin  aksentuasiyasına  daha  çox  yeniyetmə  və 

gənclərdə    rast  gəlinir  (50-80%).  Aksentuasiyanın  tiplərini  

---

388

xüsusi    psixoloji  testlərin  köməyi  ilə  müəyyən  etmək  olar. 

Leonqard  aksentuasiyanın  tiplərinin  aşağıdakı  təsnifatını 

vermişdir.  

1) Gipertim  tip  – bu  tipə  mənsub  olan  adamlar 

həddindən artıq təmasda olmağı sevməklə, ifadəli jest, mimika 

və  pantomimikaları,  çox  danışan,    azdanışan,  başladıqları 

söhbətdən spontan şəkildə uzaqlaşmaları, həmişə birinci olaraq  

konflikt  yaratmaları  ilə  fərqlənirlər.  Müsbət  cəhətlərinə 

gəldikdə  bu  cür  adamlar,  həmsöhbəti  cəlb  edən,  optimist, 

təşəbbüskar olurlar. Onlar çətin işi, tənhalığı sevmirlər.

2) Distim  tip – onlar  üçün  zəif  təmas,  az  danışmaq, 

pessimist  əhval-ruhiyyənin  üstünlüyü  xarakterik  haldır. 

Konfliktə az girir, qapalı həyat keçirməyə meyllidirlər. Onlarla 

dostluq  edəni  sevir,  ona  tabe  olmağa  hazırdırlar.  Ciddiliyi, 

həqiqəti sevirlər.  Passivlik,  lənglik,  fərdiyyətçilik  onlar  üçün  

xarakterik haldır. 

3) Tsikloid tip – bunlara əhval-ruhiyyənin tez-tez dəyiş-

məsi xarakterikdir və bunun nəticəsində ətrafdakılarla ünsiyyət 

qaydaları  dəyişir,  əhvalları  yaxşı  olduqda    ünsiyyətli,  pis 

olduqda qapalı olurlar;

4) Təsirlənən (qıcıqlanan) tip – ünsiyyətdə  təmasə az 

həvəsliliyə , mübahisələrə və söyüşə meyillidir;

5) Ləngiyən  tip – orta  ünsiyyət,  öyüd-nəsihət  verməyə 

meyillilik,  azdanışan,  bəzən  həddən  artıq  özünə    güvənən, 

qısqanc,  şöhrətpərəst,  yaxınlarına  və  işçilərinə  ifrat  tələblər 

irəli sürəndir.

6) Pedant  (xırdaçı)  tip – münaqişəyə  çox  az  halda 

girişir,    mübahisələrdə    passiv  mövqe  tutur,  işdə  özünü 

bürokrat  kimi  aparır.  Səliqəli,  ciddi,  eyni  zamanda  konfliktə 

meyllilik xüsusiyyətlərinə malikdir.

7) Həyəcanlı tip – ünsiyyəti  sevmir, özünə inamsızlıq, 

qorxaqlıq  göstərir,  qəmgin əhval-ruhiyyədə  olur, az  halarda  

münaqişəyə  girirlər.  Dostluğa,  özünü  tənqidə,  işgüzarlığa 

meyllidirlər.

---