Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

392

haqqında  çox  maraqlı  və  dəyərli  təcrübələr  var.  Buna  biz 

təxminən  yüz  il  bundan  əvvəl  yazılmış  A.F.Lazurskinin 

əsərlərində rast  gəlirik.  A.F.Lazurski  “endopsixika  və  ekzo-

psixika”  anlayışlarını  təsdiq  etmişdi.    “Endopsixika”  anlayışı 

dedikdə o xarakter, temperament və əqli qabiliyyətlərin də aid 

edildiyi  daxili  psixi  (psixofizioloji)  funksiyaların  məcmuunu 

nəzərdə  tutur.  Şəxsiyyətin  münasibətini  – təbiətə,  cəmiyyətə, 

mənəvi  dəyərlərə  münasibətlərinin  cəmini  isə  o  “ekzo-

psixika”ya  aid  etməyi  təklif  edir.  Şəxsiyyətin  yetkinliyinin 

müxtəlif  dərəcələrini  nəzərdən  keçirərək  Lazurski  onları  üç: 

aşağı, orta yüksək (ali) səviyyələrə  ayırır. Səviyyələr arasında 

fərqin əs.gasını o endopsixikadan ekzopsixikaya keçiddə görür.

        Aşağı  səviyyənin  nümayəndələrini  Lazurski  aşağıdakı 

tiplərə  bölür:  “dərrakəli”,  “tez  qızışan”,  “fəal”.  Ehtimal  ki, 

burada  təsnifat  müəyyən  şəxslərin  necə  hərəkət  etdikləri  və 

necə  yaşadıqlarının  əlamətlərinə  görə  aparılır.  Müəllif  ali 

səviyyəyə  insanları aparıcı fəaliyyət növlərində iştirakına görə 

müəyyən  edir.  Ali  səviyyəyə  aid  olan  şəxsiyyətlər  nəyə  əsl 

meylləri  olduqlarını  (məsələn,  “biliyə”,  “gözəlliyə”,  “altu-

rizmə”) tez müəyyən edirlər.

        Beləliklə,  demək olar  ki,  aşağı  səviyyədən  ali  səviyyəyə 

keçərkən  A.F.Lazurski  insan  şəxsiyyətinin  xarakter  əlamət-

lərini şəxsiyyətin xüsusiyyətləri ilə əvəz edir.

---

393

V 16.5. Xarakterin formalaşmasının şərtləri

        İnsanın  xarakteri  adətən sosial amillərin təsiri 

altında  formalaşır.  Xarakterin  formalaşması  problemini 

nəzərdən keçirərkən onun eyni  zamanda  həm  sabit,  həm  də 

dəyişkən  olması  prinsipini  tətbiq  etmək  lazımdır.  Bundan 

başqa,  şəxsiyyətin  ən  vacib  xüsusiyyətlərindən    biri  olan 

xarakter – ictimai tarixi bir  kateqoriyadır, ona görə də insanın 

xarakterinin  formalaşmasından  danışarkən  həmişə  sosial 

şərtlərin  təsirini  nəzərdə  tutmaq  lazımdır.  İnsanın  xarakterinin 

formalaşmasına sosial mühitin təsiri hər şeydən əvvəl müxtəlif 

ictimai  formasiyalarda tipik xarakterlərin müqayisəsi  ilə sübut

edilir.  Kiçik  qrupların  psixologiyası  onun  üzvlərinin 

xarakterlərinin 

formalaşmasında 

böyük 

rol

oynayır.             

Xarakterin  formalaşmasına    eyni zamanda bioloji  şərtlər  də

təsir  edir.  Ancaq,  xarakterin  formalaşmasına  irsi  təsirin 

əhəmiyyətli roluna isnad edərkən çox  ehtiyatlı olmaq lazımdır. 

A.N.Leontyevin  sözlərilə  desək,  bioloji  irsilik  əhəmiyyətsiz 

sayılmır,  ancaq  mənimsəmə  prosesi  ilə  müqayisədə  o  asılı 

vəziyyətdə olur.

        Xarakterin  əlamətlərində    cinsi    və  psixi  fərqlərin  prob-

leminin həlli üçün bir çox  tədqiqatlar  aparılmış, hətta kişilik-

qadınlığın  müəyyənləşdirilməsi  üçün  xüsusi  testlər  də  işlənib 

hazırlanmışdır.  Şəxsiyyətin  xüsusiyyətlərində  cinsi    fərqlər 

ortaya  çıxıb.  Məsələn,  kişilər  daha  özünə  güvənən,  aqressiv, 

inadkar və cəsarətlidirlər, xasiyyət, danışıq və hisslərində daha 

çox  kobuddurlar. Qadınlar isə daha çox həssas, utancaq, xeyir-

xah və emosionaldırlar.

        Xarakterin  formalaşmasının  bioloji  şərtlərindən  danı-

şarkən  fiziki  tərbiyənin  böyük  əhəmiyyətini  qeyd  etmək 

lazımdır. İdmançıların xarakterində iradəlilik xüsusiyyətlərinin 

tərbiyəsinə  həsr  olunmuş  bir  çox  əsərlər  mövcuddur.  Daha 

ümumiləşdirilmiş  formada  bu  problem  P.A.Rudik,  A.Ç.Puni, 

---

394

O.A.Çernikova tərəfindən təhlil edilmişdir.

       Həyat  öz  müxtəlifliyi    ilə  tərbiyə  edir,  ancaq  xarakterin 

formalaşmasının  əsas  amili  ailə  və  məktəbdir.  Uşaqların 

xarakterinin  bir  çox  qüsurları  ailədə  düzgün  olmayan  tərbi-

yənin  nəticəsidir,  məsələn, ərköyünlik,  inadkarlıq,  şıltaqlıq  və 

eqoizm  yaradır,  fiziki  cəza  isə  uşaqları  kobud,  sərt  bəzən  isə 

qorxaq,  yalançı,  aciz  edir.  Ancaq  heç  də  həmişə  uşaqların 

xarakterinin  qüsurlarını  ailə  tərbiyəsinin  səhv  olması  ilə  izah 

etmək  düzgün    olmaz.  Bəzən  xarakterin  yaranmış  xüsusiy-

yətlərini uşaqlar “küçənin”, pis məktəb yoldaşlarının və s. təsiri 

altında qazanırlar.

       Məktəblilərin  xarakterinin  formalaşdırılması məktəbdə

təlim və tərbiyənin əsas vəzifələrindən biridir.

        Xarakterin  formalaşmasının  əsas  şərtlərinin  siyahısına 

özünü tərbiyəni də əlavə edirlər.

        Məlumdur ki, xarakterin formalaşmasına ətraf mühit təsir 

edir.  Bioloji  şərtlər də  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Bu  şərtlər 

xarakterin  formalaşmasına  fatalist  təsir  etmir,  onlar  həmişə 

müxtəlif və öz qanunauyğunluqları olan daxili şərtlər vasitəsilə 

dəyişir.

        Xarakterin  formalaşmasında  kompensasiya  hadisəsi  də 

böyük  rol oynayır. Xarakterin  bir  əlaməti  zəiflədikdə  bu 

çatışmazlığın əvəzinə  başqa əlamət daha yaxşı inkişaf edir.

Xarakterin formalaşması daxili vəziyyətdən də asılı

olur. L.S.Vıqotski uşaq üzərində hər hansı bir təsir onu uşağın

hiss etməsi nöqteyi-nəzərindən ona subyektiv münasibətindən

keçməsi anlayışını inkişaf etdirmişdir.  İnkişafın  uşağın  daxili 

vəziyyətindən  asılılığı  prinsipi  daha  sonra  A.N.Leontyev 

tərəfindən  inkişaf  etdirilmiş  və  L.İ.Bojoviç və  onun  əmək-

daşlarının tədqiqatlarında xüsusi sübutlarla təsdiq olunmuşdur. 

Bojoviç daxili vəziyyəti uşağın şəxsi ehtiyacları və arzularının 

sistemi  kimi  müəyyən  edir.  Daxili  vəziyyət  həm  də    yaşlı 

insanların xarakterinin dinamikliyində az rol oynamır, məsələn, 

inadkar adamın yenidən tərbiyə edilməsinin çətinliyi onun daha 

---