400
B.M.Teplov «qabiliyyət» anlayışının üç əsas əlamətini qeyd
etmişdir.
1
B.M.Teplova görə qabiliyyətlər altında, birincisi,
insanları
bir-birlərindən
fərqləndirən
fərdi-psixoloji
xüsusiyyətlər başa düşülür. İkincisi, ümumiyyətlə hər cür fərdi
xüsusiyyəti deyil, yalnız hər hansı bir və ya bir neçə fəaliyyəti
müvəffəqiyyətlə icra etməyə imkan verən fərdi xüsusiyyəti
qabiliyyət adlandırmaq olar.
Üçüncü, «qabiliyyət» anlayışını hər hansı bir insanda
artıq yaranmış olan bilik, vərdiş və bacarıqlarla eyniləşdirmək
olmaz.
A.V.Petrovskinin
və
M.Q.Yaroşevskinin
fikrincə
qabiliyyətlər və bilik, qabiliyyətlər və bacarıq, qabiliyyətlər və
vərdişlər eyniyyət təşkil etmir. Bilik, bacarıq və vərdişlərə
nisbətdə qabiliyyətlər bir növ imkan kimi çıxış edir. Onların
fikrincə psixologiya elmi qabiliyyətlər ilə fəaliyyətin mühüm
komponentləri olan bilik, bacarıq və vərdişlərin eyni
olmadıqlarını inkar etməklə yanaşı, onların vəhdətini də xüsusi
olaraq göstərir. Qabiliyyətlər yalnız fəaliyyətdə, özü də həmin
qabiliyyətlər olmadan icrası mümkün olmayan fəaliyyətdə
aşkar olunur.
Bəs qabiliyyətlərin bilik, bacarıq və vərdişlərlə vəhdəti
nədə ifadə olunur? Qabiliyyətlər bilavasitə bilik, bacarıq və
vərdişlərdə deyil, onların qazanılma dinamikasında, yəni bütün
başqa şərtlər eyni olduqda, bu fəaliyyət üçün zəruri olan bilik
və bacarıqlara yiyələnmə prosesinin nə qədər tez, dərin, asan və
möhkəm icra olunmasında təzahür edir.
Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, qabiliyyətlər şəx-
siyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri olub, hər hansı bir
fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə icrasına imkan yaradır və həmin
fəaliyyət üçün zəruri sayılan bilik, bacarıq və vərdişlərə
1
Теплов Б.М. Способность и одаренность. // Хрестоматия по
возрастной и педагогической психологии. – М., 1981, с. 32-33.
401
yiyələnmə dinamikasındakı fərqləri meydana çıxarır.
Qabiliyyət və istedad. Burada yeri gəlmişkən qabiliyyət və
istedad anlayışlarının fərqləndirilməsinə də diqqət yetirmək lazım
gəlir. Psixoloji
ədəbiyyatı
nəzərdən
keçirdikdə
müasir
psixologiyanın aktual problemləri içərisində istedad problemi xüsu-
si yer tutur. Psixoloqlar bunu hər şeydən əvvəl onunla bağlı hesab
edirlər ki, qabiliyyətlərin fəaliyyət prosesində qarşılıqlı əlaqəsinin
təhlili təkcə elmi nəzəri məsələ olaraq qalmır. Onun mühüm praktik
əhəmiyyəti də vardır. Təcrübə göstərir ki, insanın hər hansı bir
fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə icra etməsi üçün tək bir qabiliyyət deyil,
bir neçə qabiliyyət iştirak edir. Bu baxımdan qabiliyyətlərin bir və
ya bir neçə fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası üçün şərt olan
özünəməxsus birliyi istedad adlanır.
Professor Ə.S.Bayramov və prof. Ə.Ə.Əlizadənin qeyd
etdikləri kimi, əgər müşahidəçilik, poetik görmə, surət, hiss və
hərəkət hafizəsi, yaradıcı təxəyyül, obrazlı təfəkkür, lüğət
ehtiyatının zənginliyi və ifadəli dil, söz assosiasiyalarının
zənginliyi kimi müxtəlif qabiliyyətlər ədəbi fəaliyyət daxilində
üzvi surətdə birləşib onu müvəffəqiyyətlə icra etməyə imkan
verirsə, bu ədəbi istedaddır.
Pedaqoji istedadı da bu cür xarakterizə etmək olar. Bu-
raya müşahidəçilik, didaktik, komunikativ, perseptiv, pedaqoji
təxəyyül, yüksək nitq, suqqestik və s. qabiliyyətlərin məcmuu
daxildir. Bu cür istedada malik olan müəllim pedaqoji
fəaliyyəti yüksək müvəffəqiyyətlə yerinə yetirə bilir.
İstedadın uşaqlıq, yeniyetməlik və gənclik yaşı dövrləri
üçün səciyyəvi olan aşağıdakı növlərini qeyd etmək olar:
Йарадыъы
башланьыъ
Академик истедад
Бядии истедад
Конструктив (техники)
истедад
402
Şəkil 17
İstedadın növləri (Ə.Ə.Əlizadəyə görə)
Professor Ə.Ə.Əlizadə haqlı olaraq istedadı yaradıcılıq
hadisəsi adlandırır. Onun hansı növü olursa olsun, ancaq və an-
caq yaradıcılıq kontekstində nəinki dəyərləndirilməlidir, həm
də öyrənilməlidir
1
.
Qabiliyyətlərin mahiyyətini dərk etmək üçün onları
keyfiyyət və kəmiyyət baxımından xarakterizə etmək zəruridir.
V.12. 2. Qabiliyyətlərin keyfiyyət və
kəmiyyət xarakteristikası
Qabiliyyətlərin keyfiyyət xarakteristikası. İnsanın nəyə
qabil olması, onun yerinə yetirdiyi fəaliyyət prosesində hansı
fərdi-psixoloji
xüsusiyyətlərin
müvəffəqiyyət
qazandırıcı
imkanlar kimi iştirak etməsi onun qabiliyyətlərinin keyfiyyət
xarakteristikası kimi özünü göstərir.
Bu sahədə araşdırma aparmış psixoloqların qeyd
etdikləri kimi, qabiliyyətlər onların keyfiyyət xüsusiyyətləri
baxımından fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrasını təmin edən
mürəkkəb psixoloji xassələr kompleksi, müxtəlif yollarla
məqsədə nail olmağa imkan verən dəyişən «kəmiyyətlər»
yığımı kimi özünü göstərir. Bunu aparılmış tədqiqatların
nəticələri də sübut etmişdir.
1
Ялизадя Я.Я. Истедадлы ушаглар. Психоложи мясяляляр. Есселяр,
етüдляр. – Бакы, 2005, сящ. 29
Психомотор
истедад
Сосиал истедад
Педагожи истедад