Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

471

VI.21.2. Yeniyetmə yaşında şəxsiyyətin formalaşması

Ünsiyyət tələbatı. Yeniyetmə yaşında şəxsiyyətin

formalaşmasında əsaslı dəyişiklik baş verir. Görkəmli psixoloq

K.Levinin fikrincə keçid yaşı olan yeniyetməlik dövründə

mühüm proseslərdən biri onları istiqamətləndirən şəxsiyyətin

həyati aləminin,  ünsiyyət sahəsinin, qrup mənsubluğu və

insanların tiplərinin genişlənməsindən ibarətdir.  Burada

yeniyetmədə ünsiyyət tələbatının meydana gəlməsi xüsusi rol

oynayır.  Bu dövrdə yoldaşları ilə ünsiyyət səyi,  həmyaşıdlar

kollektivinə meyl son dərəcə aydın təzahür edir.  Ünsiyyət

fəaliyyətinin obyekti həmyaşıdlardan ibarət olur.  Yeniyetmə

ünsiyyət

fəaliyyəti

prosesində ictimai-əxlaqi münasibət

normalarını mənimsəyir.

Yeniyetmə yaşında həmyaşıd uşaqların psixoloji inte-

lektual cəhətdən bir-birinə uyğunlaşmasını asanlaşdıran şərait

yaranır. Yeniyetmə yaxınlıq dərəcəsinə görə yoldaşın üç tipini

müəyyənləşdirir:  sadəcə olaraq yoldaş,  yaxın yoldaş və şəxsi

dost.

Yeniyetmənin yaxın yoldaşları və dostları ilə ünsiyyəti

sadəcə olaraq təlim fəaliyyəti hüdudları ilə məhdudlaşmır, 

həyatının bir çox sahələrini əhatə edir.  Yeniyetmələrin

həmyaşıdları ilə ünsiyyəti təlimə olan münasibəti ikinci plana

keçirir.  Hətta yoldaşları ilə ünsiyyətə nisbətən doğma adam-

larla ünsiyyətin rolu xeyli azalır. Yeniyetmə belə hesab edir ki, 

həmyaşıd uşaqlarla münasibətlər onun şəxsi münasibətidir, heç

kəsin buna qarışmağa haqqı yoxdur. Ona görə də yeniyetmənin

dostları onun üçün referent qrupa çevrilir.

Yeniyetmənin ünsiyyət fəaliyyətinin mühüm sahə-

lərindən birini də “oğlan-qız” tipli münasibətlər təşkil edir. Bu

dövrdə oğlan və qızlar bir-birilə maraqlanmağa başlayırlar. On-

larda bir-birinin xoşuna gəlmək arzusu yaranır.  Bununla belə

kiçik yeniyetməlik dövründə oğlan və qızların davranışı hələ

---

472

ambivalent xarakter daşıyır:  onlar bir tərəfdən,  bir-biri ilə

maraqlanır,  digər tərəfdən isə xüsusiləşməyə meyl edirlər. 

Tədricən bu cür xüsusiləşmə meyli aradan qalxır.

Yeniyetmələrin mənlik və əxlaqi şüuru. Kiçik

məktəblidən fərqli olaraq yeniyetmədə özünə,  öz şəxsi

həyatına,  şəxsiyyətinin xüsusiyyətlərinə maraq yarandıqda, 

özünüqiymətləndirmə tələbatı,  özünü başqaları ilə müqayisə

etmə meyli əmələ gəlir.  Nəticədə yeniyetmə özü üçün öz

“mən”ini bir növ kəşf edir.  Mənlik şüurunun formalaşmağa

başlaması və sonrakı inkişafı yeniyetmənin bütün psixi

həyatına,  onun təlim fəaliyyətinin xarakterinə,  ətrafdakılara

münasibətinə öz təsirini göstərir.  Yeniyetmənin mənlik

şüurunun

formalaşması

onun

öz

davranışını,  mənəvi

keyfiyyətlərini,  xarakter və qabiliyyətlərini dərk etməsi ilə

başlayır.  İlk dövrlərdə yeniyetmənin mənlik şüurunun əsasını

başqa adamların mülahizələri təşkil edir.  Yaş artdıqca yeni-

yetmə özünün şəxsiyyətini müstəqil təhlil etməyə və

qiymətləndirməyə başlayır. 

Bu dövrdə yeniyetmələr öz müstəqilliklərini qoruyub

saxlamağa çalışmaqla refleksiya əsasında mənlik şüurlarını, 

«mən»  obrazını,  «real»  və «ideal mənin»  əlaqəsini forma-

laşdırır və inkişaf etdirirlər.

Bütün bunlarla yanaşı olaraq yeniyetmələrdə özünü-

qiymətləndirmə və özünəmünasibətin formalaşması baş verir. 

Mövcud

psixoloji

ədəbiyyatda

yeniyetmələrin

özünü-

qiymətləndirmələrinin aşağıdakı tipləri qeyd olunur:

1.Uşağın «özünüqiymətləndirməsi»    ananın verdiyi

qiymətin birbaşa təkrarı kimi özünü göstərir. Adətən uşaqlar

özlərində birinci növbədə valideynlərinin onlar haqqında qeyd

etdikləri kefiyyətləri görürlər.  Əgər valideynlər tərəfindən ne-

qativ surət təlqin olunur və uşaq bu nöqteyi nəzəri qəbul edirsə, 

onda özünün yararsızlıq,  pislik hissinə üstün gəlməsinə qarşı

davamlı neqativ münasibət formalaşır.  Uşağın ailədən kənar

sosial təmas dairəsinin məhdudluğu valideyninin güclü nüfuzu

---

473

sayəsində

verdiyi

qiymət

onun

üçün

yeganə

daxili

özünüqiymətləndirməsinə çevrilir.

Bu cür özünüqiymətləndirmənin ciddi qüsuru ondan

ibarətdir ki, (əgər pozitiv xarakter daşısa belə) ciddi qüsurlarla

nəticələnə bilir.  Bu zaman uşağın özünə qarşı stabil pozitiv

münasibətini təmin edə biləcək daxili şəxsi kriteriyaların

yaranmasına mane olur.

2.  Ziddiyyətli komponentlərdən ibarət olan qarışıq

özünüqiymətləndirmə.  Bu bir tərəfdən müvəffəqiyyətli sosial

qarşılıqlı təsir təcrübəsi sayəsində yeniyetmədə formalaşan

özünün «mən»  obrazı,  ikinci tərəfdən,  valideynin uşağı necə

qiymətləndirməsi ilə bağlı formalaşır. Bu zaman «mən» obrazı

ziddiyətli xarakter daşıyır.

3. Yeniyetmə valideynlərinin onun haqqında dediklərini

xatırlayır,  lakin ona başqa qiymət verir. O,  tərsliyi xarakter-

sizlik kimi qəbul etmir. Belə ki, bu yaşda olan yeniyetmə üçün

böyüklərin onu bəyənməsi vacibdir. Lakin eyni zamanda onlara

qulaq asmaq öz müstəqilliyini,  «mən»ini itirməsini bildirir. 

Həmin konflikti valideynlərin tələblərinə cavab verməyin

mümkünsüzlüyü və öz «mən»ini saxlaması kimi hiss etməsi

yeniyetmənin

özünü

«pis», 

lakin

güclü

kimi

qiymətləndirməsinə gətirib çıxarır.

4.  Yeniyetmə valideynlərinin fikrinə qarşı mübarizə

aparır,  lakin

bununla

belə

özünü

həmin

sərvətlər

çərçivəsində qiymətləndirir.    Bu kimi hallarda yeniyetmə

özünüqiymətləndirmə zamanı valideynlərinin real qiymətini

deyil, ideal gözləmələrini nəzərdə tutur.

5.  Yeniyetmə özünüqiymətləndirmə zamanı valideyn-

lərinin onun haqqında neqativ fikirlərini qəbul edir, eyni za-

manda bildirir ki, o elə bu cür də olmaq istəyir. Valideynlərin

tələblərinin bu cür rədd edilməsi ailədə olduqca gərgin

münasibətlərin yaranmasına gətirib çıxarır.

6.  Yeniyetmə valideynlərinin neqativ qiymətini

görmür,  hiss etmir. Gözlənilən qiymət özünüqiymətləndir-

---