Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

477

daha yüksək qiymətləndirir və sevirlər.  Yeniyetmələr

müəllimin eridusiyasına, şagirdlərlə düzgün qarşılıqlı əlaqə ya-

radan müəllimlərə daha çox üstünlük verirlər.

Bununla yanaşı artıq yeniyetmələr elmlərin əsasını sis-

temli şəkildə öyrənməyə,  mənimsəməyə başlayırlar.  Bunun

üçün yeniyetmələrdən yüksək əqli inkişaf,  idrak proseslərinin

inkişafı tələb olunur.  Yeniyetmələr yalnız dərsdə keçdiklərini

deyil,  eyni zamanda biliklərin yeni sahələrini müstəqil olaraq

mənimsəməyə çalışırlar.  Onlar müxtəlif dərnəklərdə iştirak

etməyə can atırlar.  Yeniyetmələr bütün fənlərə eyni seçici

münasibət bəsləməyə başlayırlar.  Lakin burada da sabitlik az

olur.  Bəzən bu və ya digər fənnə maraq dəyişə bilir.  Onlarda

peşə marağının təşəkkül etməsi sayəsində fənnləri “lazımlı” və

“lazımsız”  qruplara

ayırırlar.  Bunlardan

asılı

olaraq

müəllimlərə münasibətləri də müxtəlif olur. 

Təlim fəaliyyətinin təsiri altında yeniyetmələrin idrak

proseslərinn inkişafında da dəyişiklik baş verir.

Təlim fəaliyyəti yeniyetmələrin qavrayışına əsaslı təsir

göstərir və onun inkişafını sürətləndirir. Bu dövrdə şagirdlərin

qavrayışı geniş əhatəli olmaqla ardıcıl və seçici xarakter daşı-

yır.  Onların qavrayışı ən çox maraqlandıqları cisim və

hadisələrlə bağlı olur.  Yeniyetmələrdə zaman,  məkan,  hərəkət

qavrayışı da xeyli inkişaf edir. 

Yeniyetməlik dövründə hafizə də xeyli inkişaf edir. 

Məntiqi hafizə fəal şəkildə inkişaf etməyə başlayır. 

Yeniyetmələr məntiqi,  eləcə də ixtiyari hafizədən istifadəyə

üstünlük verirlər. Bunun sayəsində mexaniki hafizənin inkişafı

ləngiyir.  Yeniyetmələrdə yaddasaxlamanı

yaxşılaşdırmaq

yollarına maraq artır.

          Kiçik məktəblilərdən fərqli olaraq yeniyetmələr materialı

ümumiləşdirməyə və sistemləşdirməyə daha çox yer verməyə

çalışırlar.  Tədricən yeniyetmələr belə bir qənaətə gəlirlər ki, 

mənalı yaddasaxlama və yadasalma daha üstün əhəmiyyətə

malikdir. Şübhəsiz, hələ elə materiallar da olur ki, onları hərfən

---

478

yadda saxlamaq və yada salmaq lazım gəlir (tərifləri, 

teoremləri və s.).  Bu kimi hallarda mexaniki yaddasaxlamaya

ehtiyac hiss olunur.  Lakin bu zaman mexaniki yaddasaxlama

müəyyən dərəcədə məna əlaqəsi ilə şərtlənir.  Məsələn,  tarixi

günləri yaxşı yadda saxlamaq üçün şagirdlər onları müəyyən

hadisələrlə əlaqələndirirlər.

Təlim fəaliyyətinin təsiri altında məntiqi hafizə fəal

şəkildə inkişaf etməyə başlayır.  Yeniyetmələr müəllimin

köməyi əsasında yaddasaxlamanın səmərəli yollarından istifadə

etməyə başlayırlar.  Beləliklə,  yeniyetmələr məntiqi,  eləcə də

ixtiyari hafizədən istifadəyə üstünlük verirlər. Bunun sayəsində

mexaniki

hafizənin

inkişafı

ləngiyir.  Yeniyetmələrdə

yaddasaxlamanı yaxşılaşdırmaq yollarına maraq artır.

Yeniyetməlik

dövründə

diqqətin

inkişafında

da

özünəməxsus xüsusiyyətlər müşahidə olunur.  Bu dövrdə

diqqətin tez-tez yayınması halları özünü göstərir. Uşağın təlim

fəaliyyətindəki əsaslı dəyişikliklər, tələbat və maraq dairəsinin

dəyişməsi,  şagirdin ayrı-ayrı fənlərə,  müəllimlərə münasibəti, 

keçirdiyi psixi hallar, yeni və rəngarəng təəssürat bolluğu, cinsi

yetişmənin başlanması ilə əlaqədar güclü təəssüratlar,  yaşlılıq

hissi ilə bağlı problemlər və s.  diqqətin təzahür və inkişafına, 

burada mənfi halların özünü göstərməsinə səbəb ola bilir.

Təlim və tərbiyənin təsiri altında yeniyetmələrdə sabit ix-

tiyari diqqət inkişaf etməyə başlayır.  Diqqətin həcmi, 

davamlılığı, paylanması nisbətən məhsuldar xarakter daşıyır.

Yeniyetməlik dövründə təxəyyülün  inkişafında xeyli irə-

liləyiş baş verir.  Bərpaedici təxəyyül yüksək inkişaf səviy-

yəsinə çatır. Romantik, fantastik surətlərin yaradılmasına meyl

yüksək olur. Yaş artdıqca yeniyetmələrin təxəyyülü dəyişir. 14-

15 yaşlarda təxəyyül surətləri daha real və daha tənqidi xarak-

ter daşımağa başlayır. Bununla yanaşı olaraq həmin dövrdə də

yeniyetmələr romantik surətlərdən tam yaxa qurtara bilmirlər.

Yeniyetmələrdə yaradıcı təxəyyül xeyli inkişaf etmiş

olur.  Yeniyetmələrin təxəyyülünün inkişafı təlim materialını

---

479

daha səmərəli və yaradıcı şəkildə mənimsəmələrinə imkan ve-

rir.  Yeniyetmələr əldə etdikləri bilikləri yeni sahəyə tətbiq

etməyə başlayırlar. 

Yeniyetmələrdə təfəkkürün inkişafında xüsusilə irəlilə-

yiş baş verir.  Onların təfəkkürü kiçik məktəblilərin təfək-

küründən əsaslı şəkildə fərqlənir.  Bu dövrdə təfəkkür daha

ümumiləşmiş, daha dərin və mücərrəd xarakter daşıyır. Adətən, 

kiçik məktəblilər əsasən konkret cisimləri müqayisə edir, fərdi

hökmlərin ifadəsinə üstünlük verir,  başlıca olaraq ümumi

təsəvvürlərə və məişət anlayışlarına əsaslanırlar. Yeniyetmələr

isə elmi anlayışları mənimsəyir və onlara istinad edirlər. Daha

çox ümumi hökmlərdən istifadə edir, onların təfəkkürü ən çox

mücərrəd

xarakter

daşımağa

başlayır.  Yeniyetmələrdə

mücərrəd təfəkkür sürətlə inkişaf edir. 

Bu dövr mücərrəd təfəkkürün inkişafı üçün senzitiv dövr

hesab olunur.  Konkret və əyani-obrazlı təfəkkür öz yerini

mücərrəd nəzəri təfəkkürə verir.  Yeniyetmələrin təfəkkürü

geniş ümumiləşdirməyə cəhd göstərməklə səciyyələnir.  Hansı

davranış

formasını

seçməsindən

asılı

olmayaraq

yeniyetmələrdə təfəkkürün müstəqilliyi və tənqidiliyi özünü

göstərir.

Yeniyetməlik yaşının psixoloji xüsusiyyətləri (11-15 yaş)

-     İntensiv cinsi yetişmə və inkişaf, orqanizmin güclü fi-

zioloji yenidənqurulması

-

Qeyri-sabit emosional sfera,  emosiya və əhvalların

idarə olunmaması

-

Müstəqillik və fərdiyyətinin ÖZÜNÜTƏSDİQİ, böyük-

lərlə münaqişəli münasibətin meydana gələ bilməsi

-

APARICI fəaliyyət – həmyaşıdları ilə ünsiyyət,  qəbul

olunmağa, həmyaşıdlarının özünə qarşı hörmətinə «nail

---