Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

46

vun «Etnik psixologiya məsələləri»  (Bakı,  1996),  ««Kitabi-

Dədə Qorqud»  dastanında etnik-psixoloji xüsusiyyətlərin

inikası» (Bakı, 2000), professor Ə.Ə. Əlizadənin «Azərbaycan

etnopsixologiyasına giriş»  (Bakı,  2003),  ««Xəmsə»də yaş və

pedaqoji psixologiya məsələləri» əsərləri xüsusi yer tutur.

Müasir dövrdə təhsilin humanistləşdirilməsi və demokra-

tikləşdirilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu sahədə professor

M.Ə. Həmzəyevin «Yaş və pedaqoji psixologiyanın əsasları» 

(Bakı,  2000;  2003),  «Pedaqoji psixologiya»  (Bakı,  1991) 

dərslikləri, professor Ə.Ə. Əlizadənin «Yeni pedaqoji təfəkkür: 

ideyalar,  problemlər.  Psixopedaqoji araşdırmalar»  (Bakı, 

2001), «Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri» 

(Bakı, 1998) əsərləri diqqəti cəlb edir.

Professor B.H. Əliyev sosial psixologiyanın aktual prob-

lemləri, hüquq psixologiyası, professor S.İ.Seyidov menecment

psixologiyası sahəsində yeni istiqamətlər müəyyənləşdirmişlər.

Onların rəhbərliyi ilə bu sahələr üzrə axtarışlar davam et-

dirilir, gənc və perspektivli alimlər bu tədqiqatlara cəlb edilir. 

Hələ həllini gözləyən çoxsaylı problemlər vardır ki, 

onların araşdırılması da zəruridir.  Bunlar hərbi psixologiya, 

iqtisadiyyatın psixologiyası, siyasi psixologiya və sairəni əhatə

edir.  Hesab edirik ki,  dünya psixologiya elminin öyrənilməsi

sahəsindəki

imkanlar

Azərbaycan

psixologiya

elminin

inkişafına əsaslı təsir göstərəcəkdir.

Azərbaycanda psixoloji fikrin,  elmi psixologiyanın

inkişaf tarixinin öyrənilməsi həm də xalqın həyat yolunun, ic-

timai-tarixi proseslərin, düşüncə və təfəkkür tərzinin inkişafı və

formalaşmasının öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Bütün bunlar isə milli şüurun, milli özünüdərkin formalaşması

deməkdir.

Hələ vaxtilə Sokrat deyərdi:  «Özünü dərk et!» Milli

inkişaf isə özünüdərkdən keçir.

---

47

I.1.5.   Psixologiyanın  tədqiqat metodları

İstər elmi tədqiqat, istərsə də praktik iş zamanı psixoloq

müəyyən metodlardan istifadə edir,  başqa sözlə qarşısına

qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün öz fəaliyyətini müvafiq

şəkildə təşkil edir.  Bu zaman istifadə olunan priyomlar və

vasitələr elmi tədqiqat metodları adlanır. Həmin metodların

köməyi ilə müvafiq elmin qanunauyğunluqları aşkara çıxarılır.

Elmdə əldə edilən nəticələrin gücü tətbiq olunan tədqiqat

metodlarının təkmillik dərəcəsindən,  onların    validliyi və

etibarlılığından və s. asılıdır. Metod nə qədər düzgün seçilər və

tətbiq olunarsa nəticə bir o qədər səmərəli olar, elmin

araşdırdığı

hadisələri, 

onların

qanunauyğunluqlarını

incəliklərinə qədər aşkara çıxarar. Bütün qeyd olunanlar psix-

ologiya və onun tədqiqat metodlarına da aiddir.

Psixologiyanın öyrəndiyi hadisələr olduqca mürəkkəb və

özünəməxsus, öyrənilməsi çətin olan hadisələrdir. Ona görə də

bu hadisələri öyrənmək üçün həddindən artıq kamil,  həmin

hadisələri araşdırmağa imkan verən metodlardan istifadə etmək

tələb edilir. Məhz buna görə də psixoloji tədqiqatlar müəyyən

prinsiplərə uyğun şəkildə həyata keçirilməlidir. Bu baxımdan

müasir psixologiya elmi tədqiqatların genetik (tarixi)  prinsip

əsasında aparılmasını vacib hesab edir. Bu prinsipə görə

öyrənilən hər bir psixi hadisə proses kimi nəzərdən keçirilir və

tədqiqatçı onun inkişafının bütün cəhətlərini bərpa etməyə,

onların bir-birini necə əvəz etdiyini görməyə və anlamağa

çalışır, öyrənilən psixi faktı onun konkret tarixində,  təsəvvür

etməyə təşəbbüs göstərir.

Psixoloji tədqiqat metodlarının təsnifi. Psixologiyanın

tədqiqat metodlarını hər şeydən əvvəl əsas və yardımçı olmaqla

təsnif edirlər. Əsas metodlara müşahidə və eksperiment

metodlarını aid edirlər.

Müşahidə psixi hadisələrin gedişinə qarışmadan onları

sadəcə olaraq izləmək yolu ilə empirik məlumatların əldə

---

48

edilməsindən ibarət əsas tədqiqat metodudur. Psixoloqun

şəraitə,  psixi hadisələrin gedişinə qarışmaması, müdaxilə

etməməsi müşahidə metodunu xarakterizə edən başlıca

xüsusiyyətdir. Müşahidə planlı, məqsədəmüvafiq şəkildə

həyata keçirilir. Müşahidə metodunun üstün cəhəti ondan

ibarətdir ki, bu zaman üzərinə müşahidə aparılan bundan xəbər

tutmur,  müşahidə təbii şəraitdə (iş zamanı, oyun, dərs və s.) 

aparıldığına görə öz hərəkətlərində dəyişiklik etmirlər.

Müşahidə qısamüddətli, uzunmüddətli, dövrü və sistema-

tik ola bilir. Qısamüddətli müşahidə dəqiqələr ərzində insan

psixikası və davranışının təzahürünü izləməklə həyata keçirilir.

Məsələn, müəllimin izahına şagirdlərin münasibətini aşkara

çıxarmaq üçün həmin anda onların üzərində aparılan müşahidə

buna misal ola bilər. Uzunmüddətli müşahidəyə bütün dərs və

ya bütün rüb ərzində aparılan müşahidələri aid etmək olar.

Dövrü müşahidəyə gəldikdə bu müəyyən dövrlərdə, məsələn

hər rübün sonunda eyni bir psixi hadisənin təzahürünü

izləməkdən ibarətdir. Dövrü müşahidə psixi hadisənin inkişaf

dinamikasını aşkara çıxarmağa imkan verir. Sistematik

müşahidə də inkişaf dinamikasını aşkara çıxarmağa xidmət

edir. Lakin burada müşahidə arası kəsilmədən uzun müddət

məsələn, bütün dərs ili, müəyyən yaş dövrü ərzində aparılır.

Müşahidənin nəticələri qeydə alınır,  sonradan təhlil və

ümumiləşdirmə əsasında müvafiq nəticələrçıxarılır.

Müşahidə əsasən obyektiv nəticələrə, psixi hadisələrin

gedişini izləməyə imkan verir.  Buna baxmayaraq müşahidə

zamanı bəzi çətinliklər mövcud ola bilir.  Hər şeydən əvvəl

psixoloq müşahidənin həyata keçirildiyi şəraitdəki dəyişikliyi

müəyyən dərəcədə görə bilsə də ona tam nəzarət etmək

imkanına malik olmur. Məhz buna görə də nəzarətdən kənarda

qalan amillərin təsiri altında tam dəqiq məlumat əldə etmək

çətinləşir. Bundan başqa müşahidə psixoloqun subyektiv

mövqeyindən kənar qalmaya bilər. Burada psixoloqun elmi

baxışları, təcrübəsi, peşə hazırlığı ilə yanaşı formalaşmış

---