519
Xüsusilə yeniyetməlik və ilk gənclik dövründə şagirdlərin
tərbiyəsinə kollektivin həlledici təsiri belə bir psixoloji cəhətlə
də bağlıdır. Adətən bu dövrdə yaranan uşaq kollektivləri eyni
tələbata malik olan, müstəqilliyə can atan həmyaşıdlardan
ibarət olur. Ona görə də uşaqlar ən çox yoldaşları ilə qarşılıqlı
əlaqədə olur, onları anlayır, onlarla asanlıqla razılığa gəlirlər.
Nəticədə kollektivin tərbiyələndirici təsir gücü daha real və
faydalı olur. Bu cəhəti nəzərə alaraq müəllim və tərbiyəçilər
tərbiyəvi
tədbirin
təşkili
zamanı
kollektivin
həmin
imkanlarından lazımi dərəcədə istifadə etməlidir.
Yaxşı təşkil edilmiş şagird kollektivində ictimai
həmrəylik, ictimai rəyə hörmət, yoldaşlıq və dostluq, yüksək
ideya inamı, humanizm və s. kimi yüksək əxlaqi hisslərin
formalaşmasına geniş imkan yaranır.
Yüksək ictimai həmrəylik hissinin formalaşması şagirdi
kollektivin ümumi işində daha fəal şəkildə iştirak etməyə, kol-
lektiv qarşısında öz məsuliyyətini dərk etməyə yönəldir. Həmin
hisslərin olması şagirdləri öz sinfinin, öz məktəbinin şərəfi
uğrunda mübarizəyə təhrik edir.
Uşaq kollektivində xüsusilə yoldaşlıq və dostluq hissinin
formalaşması üçün geniş imkan yaranır. Burada şagirdlərin bir-
birinə qarşı həssaslığı, qayğıkeşliyi xüsusi yer tutur.
Kollektivdə yaranan bu cür hisslər şagirdləri bir-birinə qarşı
qayğı göstərməyə, lazımi köməklik etməyə yönəldir. Yaxınlıq,
yoldaşlıq münasibətləri dostluq hissinin formalaşmasına, hər
bir gəncin yaxın dostunun meydana gəlməsinə səbəb olur.
Kollektiv möhkəm olduqda onun bütün normaları öz
üzvlərinin normalarına çevrilir. O cümlədən kollektiv
üzvlərində yüksək ideya inamı yaranmış olur.
Nəhayət kollektiv özü şagirdlərdə kollektivçilik hissinin
formalaşmasına da gətirib çıxarır ki, nəhayət həmin şagirdlərdə
onları
əhatə
edən
yoldaşlarına
qarşı
əsl
humanist
münasibətlərin yaranmasına səbəb olur. Onlarda empatiya
(başqa adamların psixi halətlərini başa düşmək və onların
520
dərdinə şərik olmaq qabiliyyəti), identifikasiya, mehribanlıq və
s. kimi keyfiyyətlər baş qaldırır.
Gənc nəslin tərbiyəsində ailənin rolu. Uşağın
münasibətlərdə olduğu ilk qrup ailədir. Uşaq ilk növbədə ailədə
tərbiyə alır. Onun sonrakı taleyi, həyatda tutacağı mövqe həmin
tərbiyədən çox asılıdır.
Ailə tərbiyəsi məsələsi ta qədim zamanlardan şəxsiyyətin
formalaşmasında əsas vasitə olmuşdur. Azərbaycanın görkəmli
şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi ailəni uşağın ilk tanış
olduğu ictimai mühit adlandırmışdır. Nizamiyə görə uşaqların
həyatda düzgün mövqe tutması üçün ailə tərbiyəsi əsas
olmalıdır.
Uşaqlara ictimai borcu şüurlu mənimsətmək, ictimai
mənafeyin pozulmasına qarşı mübariz, ədalətli, əməksevər
ruhda həyata vermək valideynin vətəndaşlıq borcuna sadiq
qalması ilə şərtlənir, onun özünün cəmiyyətə münasibətini,
cəmiyyətdə tutduğu mövqeyi müəyyənləşdirir.
Məhz ailə uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasının ilk
məktəbi olur. Böyüklərlə ünsiyyət prosesində uşaq tam bir
əxlaqi sərvət və ideallar sistemini mənimsəyir. Bütün bunların
formalaşmasında böyüklərin şəxsiyyətinin –xüsusiyyətləri, ailə
üzvlərinin qarşılıqlı münasibəti əsaslı rol oynayır. Başqa sözlə,
uşağın tərbiyəsi, onun şəxsiyyətinin inkişafı valideynlərinin
şəxsiyyətinin necə formalaşmasından çox asılıdır. Bir cəhəti də
qeyd etmək lazımdır ki, sən valideynlərin üçün nə etmisənsə,
övladlarından da onu gözləməlisən. Çünki onun şəxsiyyətinin
formalaşmasında sənin münasibətlərin öz əksini tapır. Başqa
sözlə, uşaq öz valideynini bir nümunə kimi qavrayır, onun
bütün münasibətlər sistemini mənimsəyir və öz davranışına
daxil edir. Burada görkəmli psixoloq L.S.Vıqotskinin bir fikrini
xatırlamaq yerinə düşərdi. L.S.Vıqotski göstərir ki, uşağın
gerçəkliyə münasibəti lap əvvəldən sosial münasibət xarakteri
daşıyır. Uşaq artıq körpəlik dövründən böyüklərdən özünün
ətraf mühitlə əlaqəsi üçün vasitəçi kimi istifadə etməyə
521
başlayır. Bu prosesdə o, dilə yiyələnir. Ailənin yaşlı üzvləri
əşyaların simvolik işarələri barədə uşağa biliklər verməklə
həmin əşyalara və hadisələrə qarşı öz münasibətlərini də
çatdırırlar. Beləliklə, tədricən uşaqda bilik, münasibət və
təəssürat sistemi yaranır və uşaq şəxsiyyətinin sonrakı inkişafı
bu zəmindən çox asılı olur. Ona görə də ailədə uşaqların
tərbiyəsinə çox erkən, kiçik yaşlardan başlamaq lazımdır. Bu
vəzifə isə birinci növbədə ailənin üzərinə düşür.
İnsan anadan olduğu gündən ömrünün axırına kimi bir
çox tərbiyəvi təsirlərin əhatəsində yaşayır. Ona görə də
valideynlər uşağı ilk gündən elə tərbiyə etməlidirlər ki, onun
hansı yaşındasa yenidən tərbiyəsinə ehtiyac qalmasın. O,
cəmiyyət üçün faydalı adam kimi böyüsün, ailə, kollektiv,
ümumiyyətlə xalq üçün ağır yükə çevrilməsin. Adətən,
şəxsiyyətində mənfi keyfiyyətlər formalaşan adamdakı həmin
keyfiyyətləri aradan qaldırmaq, onu yenidən tərbiyə etmək ağır
və gərgin zəhmət tələb edir. Bu cəhəti nəzərə almaq uşaqların
ailədə tərbiyəsi zamanı birinci növbədə onların davranış və
rəftarlarında mənfi keyfiyyətlərin yaranmasının qarşısını al-
maq, bu cür keyfiyyətlərin yaranması imkanlarını aradan
qaldırmaq lazımdır. Şübhəsiz, biz burada ailə tərbiyəsinin
bütün məsələlərini geniş əhatə etmək fikrində deyilik. Bu işlə
tərbiyə nəzəriyyəsi sahəsində çalışan mütəxəssislər məşğul
olurlar. Lakin qısaca olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ailədə
uşaqların tərbiyəsi onların şəxsiyyətinin formalaşmasına
xidmət etdiyinə görə onun bütün cəhətlərini də əhatə etməlidir.
Bu mənada ailədə uşaqların əqli, əmək, əxlaqi, fiziki, estetik
tərbiyəsi məsələləri valideynlərin nəzərindən qaçmamalıdır.
VI.23.6. “Çətin” uşaqlar və onlarla aparılan işin
xüsusiyyətləri
Psixoloji və pedaqoji ədəbiyyatda tez-tez «çətin uşaqlar»
sözünə rast gəlmək olur. Müəllim və tərbiyəçilər çox vaxt bəzi
uşaqların «çətinliyindən» şikayətlənirlər. Əksər halda «çətin»
Dostları ilə paylaş: |