535
edir.
L.S.Vıqotskiyə görə təlim inkişafın əsas amilidir.
Təlimin həmişə inkişafdan qabaqda getməsi və onu da öz
arxasınca aparması fikrini əsas götürən L.S.Vıqotski və onun
əməkdaşları təlimlə əlaqədar baş verən əqli inkişafın iki
səviyyəsini və ya zonasını müəyyən etmişlər. Birinci səviyyəni
inkişafın fəal, aktual zonası adlandırmışlar. Bu zonaya malik
olan şagird gündəlik dərsləri, verilmiş təlim tapşırıqlarını
müstəqil surətdə yerinə yetirir, özü başqasının köməyi olmadan
dərsdə müvafiq materiallardan istifadə edir. Müəllimin şərh et-
diyi bəzi cəhətləri izah etməyə təşəbbüs göstərir və nəhayət
onda əqli inkişaf elə bir səviyyəyə çata bilir ki, sonralar hər
hansı bir məsələni heç kimə ehtiyacı olmadan həll edə bilir.
Bütün
bunların
nəticəsində
şagird
bilikləri
müstəqil
mənimsəyir, elmlərin əsaslarına özü yiyələnməyi bacarır.
Əqli inkişafın ikinci səviyyəsində isə uşaq bir növ
yaşlıların, müəllimin köməyilə daha yüksək nailiyyət əldə edə
bilir. L.S.Vıqotski bu inkişaf səviyyəsini “inkişafın yaxın
zonası” adlandırmışdır. L.S.Vıqotski bu münasibətlə yazır:
“Uşaq nəyi ki, yaşlının köməyilə etmək iqtidarındadır, bu onun
yaxın inkişaf zonasını göstərir… Beləliklə, yaxın inkişaf zonası
uşağın sabahkı gününü, onun inkişafının dinamik vəziyyətini
müəyyənləşdirməkdə bizə kömək göstərir”. Təlim öz səmərəli
nəticəsini vermək və şagirdlərin əqli inkişafına əsaslı təsir
göstərmək üçün məhz “inkişafın yaxın zonası”na uyğun təşkil
olunmalıdır. Təlimin məzmununu, forma və vasitələrini
seçərkən bu tələb birinci tələb kimi nəzərə alınmalıdır.
Ona görə də L.S.Vıqotski haqlı olaraq göstərir ki, uşağın
öyrənməyə qabil olmadığı işləri ona öyrətməyə çalışmaq, onun
müstəqil yerinə yetirə bildiyini ona öyrətmək qədər mənasızdır.
Bununla yanaşı təlim fəaliyyətinin səmərəliliyini təmin
etmək üçün şagirdlərin mənimsəmə imkanlarının aşkara
çıxarılması
da
ən
zəruri
şərtlərindəndir. Şagirdlərin
mənimsəmə imkanlarının aşkara çıxarılmasında yaş həssaslığı
536
haqqında psixologiyada toplanmış məlumatların əhəmiyyəti
böyükdür. Uşağın
inkişafının
ayrı-ayrı
mərhələlərində
psixikanın bu və ya digər istiqamətdə inkişafı üçün daha
əlverişli şərait yaranır. Bunlardan bəzisi müvəqqəti, keçici xa-
rakter daşıyır. Görünür psixi fəaliyyətin ayrı-ayrı dövrlərinin
olması və güclənməsi üçün optimal vaxt mövcuddur. Bu cür
yaş dövrləri bu və ya digər psixi xüsusiyyət və keyfiyyətin
inkişafı üçün nisbətən optimal olarsa, həmin dövrləri senzitiv
dövrlər adlandıra bilərik. Məsələn, nitqin inkişafı üçün bir
yaşdan beş yaşa qədər olan dövr, riyazi qabiliyyətlərin forma-
laşması üçün 15-20 yaş senzitiv dövr hesab olunur. Psixi
inkişafın senzitiv dövrlərinin əhəmiyyətini qeyd edərək
L.S.Vaqotski yazırdı: “Bu dövrdə hissi həssaslıq inkişafda
dərin dəyişikliklər əmələ gətirərək onun bütün gedişinə
müəyyən təsir göstərir. Başqa vaxtlarda həmin şərtlər özü
tamamilə neytral olar, ya da inkişafın gedişinə əks təsir göstərə
bilər. Senzitiv dövrlər bizim təlimin optimal müddətləri
adlandırdığımız anlarla tam uyğyn gəlir”. Ona görə də
şagirdlərlə apardığımız təlim işini onların psixi inkişaflarının
“senzitiv” dövrlərinə uyğunlaşdırmaq təlim prosesini optimal-
laşdırmağın mühüm şərtlərindən biridir.
VI. 24.3. Öyrənməyə qabillik problemi və mənimsəmə
Öyrənməyə qabillik problemi. Bu problem şagirdlərin
geridə qalma, mənimsəyə bilməmə səbəblərini aşkara
çıxarmaqla əlaqədar meydana çıxan problemdir. Təlim
materiallarının mənimsənilməsində geridə qalan şagirdlərin
psixoloji xarakteristikası əsasında psixoloqlar “öyrənməyə qa-
billik” anlayışını irəli sürmüşlər. Həmin anlayış altında
şagirdlərin bilikləri və təlim fəaliyyəti tərzlərini mənimsəməyə
nə dərəcədə həssas, qabil olduqları nəzərdə tutulmuşdur.
Öyrənməyə qabilliyi şagirdin əqli inkişafı ilə qarışdırmaq ol-
537
maz. Yüksək əqli inkişaf səviyyəsinə malik olan adamda bəzən
öyrənməyə qabilliyin aşağı səviyyədə olduğunu müşahidə
etmək mümkündür. Yaş artdıqca əqli inkişaf yüksək səviyyəyə
qalxa bildiyi halda, öyrənməyə qabillik uzun müddət az və ya
çox dərəcədə öz sabitliyini saxlaya bilər.
Deməli, öyrənməyə qabillik insanın təlim prosesində bi-
lik, bacarıq və vərdişləri mənimsəməsinin sürət və
keyfiyyətinin fərdi göstəricisindən ibarətdir.
Öyrənməyə qabilliyin ümumi və xüsusi növləri vardır.
Öyrənməyə ümumi qabillikdən danışarkən hər cür materialı,
bütün tədris fənlərini mənimsəməyə qabillik, öyrənməyə xüsusi
qabillikdən söhbət gedərkən isə ayrı-ayrı materialları (müxtəlif
elmləri, incəsənəti, yalnız bir fənni, tək bir praktik fəaliyyət
növünü) mənimsəməyə qabillik nəzərdə tutulur. Bunlardan bi-
rincisi fərdin ümumi, ikincisi isə xüsusi istedadının göstəricisi
hesab olunur.
Öyrənməyə qabilliyin əsasında idrak proseslərinin,
şəxsiyyətin iradi-emosional sahəsinin inkişaf səviyyəsi, eləcə
də bunlardan doğan təlim komponentlərinin inkişafı dayanır.
Lakin öyrənməyə qabillik təkcə fəal dərketmənin inkişaf
səviyyəsilə, daha doğrusu, subyektin müstəqil olaraq dərk etmə
və mənimsəmə bacarığı ilə deyil, onun artıq müvafiq bilik və
bacarıqlara malik olan adamın köməyilə dərk edə və
mənimsəyə bilmək bacarığı səviyyəsi ilə də şərtlənir. Ona görə
də öyrənməyə qabillik təlim və mənimsəmə qabiliyyəti kimi
müstəqil dərk etmə qabiliyyətlərindən fərqlənir və yalnız idrak
qabiliyyətlərinin inkişafı kimi qiymətləndirilə bilməz.
Geridə qalan şagirdlərin psixoloji xüsusiyyətləri.
Psixoloqların geridə qalan şagirdlərlə apardıqları işlər zamanı
müəyyən edilmişdir ki, bu cür uşaqlar deduktiv əqli nəticə apa-
ra bilmir, əsas əlamətləri, xüsusilə bir neçə belə əlamət olduq-
da, ayırmaq və onların əsasında ümumiləşdirmə aparmaqda
çətinlik çəkirlər.
Bununla yanaşı olaraq, geridə qalan şagirdlər təhlil
Dostları ilə paylaş: |