Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

49

qiymətləndirmə stereotipi, etik prinsipləri, ustanovkası  və s. öz

təsirini göstərə bilər. Şübhəsiz müşahidə aparan psixoloq bu

kimi təsirlərin aradan qaldırılmasına çalışmalıdır.

Müşahidənin çətinliklərindən biri də bu və ya digər psixi

hadisənin, davranış tərzinin təzahürünü uzun müddət gözləmək

lazım gəlməsi ilə baglıdır. Ona görə də psixologiyada ən çox

əsas tədqiqat metodu kimi eksperimentdən istifadə olunur.

Eksperiment müşahidədən birinci    növbədə onunla

fərqlənir ki,  bu zaman psixoloq psixi hadisələrin gedişinə

qarışır, tədqiqatın təşkili üçün qarşısına qoyduğu məqsədə

müvafiq olaraq şərait yaradır. Bu, müşahidə zamanı şəraitə tam

nəzarət edə bilməməklə bağlı çətinliyi aradan qaldırır.

Eksperimentin birinci növbədə iki növünü – təbii və la-

borator eksperiment növünü qeyd etmək olar.

Təbii eksperiment rus psixoloqu A.F.Lazurski (1874-

1917)  tərəfindən irəli sürülmüşdür. Təbii eksperimentin

məqsədi eksperiment zamanı psixi hadisələrin təzahürünə təsir

göstərə biləcək amilləri aradan qaldırmaqdan ibarət olmuşdur.

Bu cür    eksperiment təbii şəraitdə (təlim, əmək, oyun

şəraitində)  həyata keçirilir. Məsələn,  hansı materialın

şagirdlərin təfəkkürünün inkişafını yüksək inkişafetdirici təsir

göstərdiyini aşkara çıxarmaq üçün hazırlıq səviyyəsi eyni olan

iki qrupdan birində (eksperimental qrup)  təlim materialları

problem situasiya yaratmaq əsasında, digərində (kontrol qrup) 

ənənəvi yolla öyrədilir. Hər iki qrupda şagirdlərə eyni müəllim

dərs deyir və onlar bu işləri adi dərs kimi qəbul edirlər. Ona

görə də heç bir həyəcan, qorxu hissi keçirmirlər. Sonra hər iki

qrupda yoxlama sorğu işləri keçirilərək hansı qrupda üstünlük

olduğu aşkara çıxarılır.

Laborator

eksperimentə

gəldikdə

bu

laboratoriya

şəraitində, xüsusi cihazların köməyi ilə həyata keçirilir. Müasir

dövrdə psixi hadisələrin təzahür xüsusiyyətlərini aşkara çıxaran

qurğular hazırlanmışdır ki,  onların köməyi ilə tutarlı elmi

nəticələr əldə etmək mümkündür.

---

50

Digər bir əsasa görə eksperimentin daha iki növünü qeyd

edirlər: müəyyənedici eksperiment və öyrədici (formalaşdırıcı) 

eksperiment. Yaş və pedaqoji psixologiyada eksperimentin bu

növlərindən geniş istifadə olunur. Müəyyənedici eksperiment

psixi hadisələrin fərdlərdə inkişaf səviyyəsini aşkara çıxarmaq

üçün istifadə olunur. Burada eksperimentator psixi hadisələrin

gedişinə təsir etmir.

Öyrədici (formalaşdırıcı)  eksperimentə gəldikdə bu eks-

perimentatorun fəal, məqsədəyönəlmiş təsiri prosesində yoxla-

nanlarda

psixikanın

inkişaf

xüsusiyyətlərini

aşkara

çıxarmasından ibarətdir. Bu cür eksperimentləri psixoloji-

pedaqoji eksperiment adı ilə də adlandırırlar.

Eksperimenti fərdi şəkildə,  ayrıca bir adam üzərində və

qrup şəklində, bir neçə adam üzərində eyni vaxtda aparmaq

mümkündür.

Psixoloji tədqiqatlar zamanı müsahibə metodundan da

istifadə olunur. Bəzən müşahidə və eksperiment zamanı bu və

ya digər hadisənin baş verməsi səbəblərini aşkara çıxarmaq

mümkün olmur.  Bunun üçün müsahibə metodu psixoloqun

köməyinə çatır.  Sual-cavab yolu ilə psixoloq ona lazım faktı

əldə edir. Lakin müsahibə istintaqa çevrilməməlidir.  Suallar

düşünülmüş və birmənalı olmalıdır.  Müsahibə metodunu çox

vaxt sorğu metodu kimi də qeyd edirlər.  Sorğunun müxtəlif

variantlarından istifadə etmək olar. Onların hər birinin üstün və

çatışmayan cəhətləri vardır.  Sorğunun üç əsas növünü qeyd

edirlər: şifahi, yazılı və sərbəst sorğu.

Şifahi sorğu, adətən,  yoxlananın reaksiya və davranışı

üzərində müşahidə aparmaq tələb olunduqda həyata keçirilir. 

Yazılı sorğuya nisbətən şifahi sorğu insan psixologiyasına daha

dərindən nüfuz etmək imkanı verir.  Belə ki,  tədqiqat zamanı

yoxlanan adamın reaksiya və davranışından asılı olaraq

tədqiqatçı öz suallarını tənzim etmək imkanına malik olur. La-

kin sorğunun bu variantının keçirilməsi üçün uzun vaxt və

tədqiqatçının xüsusi hazırlığı tələb olunur.  Belə ki,  cavabların

---

51

obyektivlik dərəcəsi çox vaxt tədqiqatçının özünün davranış və

şəxsi xüsusiyyətlərindən asılı olur.

Yazılı sorğu daha çox adamı əhatə etməyə və buna

nisbətən az vaxt sərf etməyə imkan verir. Bu cür sorğunun da-

ha geniş yayılmış forması anketlərdir.  Lakin yazılı sorğunun

qüsurlu cəhəti ondan ibarətdir ki, bu zaman yoxlananın suallara

reaksiyasını görmək mümkün deyildir.

Sərbəst sorğu bir növ şifahi və yazılı sorğunun müxtəlif

variantlarıdır. Lakin bunu fərqləndirən cəhət ondan ibarətdir ki, 

veriləcək suallar əvvəlcədən müəyyənləşdirilmir. Bu cür sorğu

zamanı tədqiqatın taktika və məzmununu asanlıqla dəyişdirmək

mümkündür. Bu isə yoxlananlardan müxtəlif məlumatları əldə

etməyə imkan verir.

Psixologiyada

yardımçı

metod

kimi

fəaliyyət

metodlarının təhlilindən də istifadə olunur. Fəaliyyət məhsulu

kimi şagirdlərin icra etdikləri yazı işlərini,  onların bədii

yaradıcılıq məhsullarını:  yazdıqları şer və hekayələri,  əl

işlərini,  çəkdikləri rəsmləri və s.  aid etmək olar.  Belə ki, 

şagirdlərin yazı işlərini yoxlamaq və təhlil etməklə onlarda yazı

vərdişlərinin

inkişaf

xüsusiyyətlərini, 

digər

fəaliyyət

məhsullarını təhlil etməklə həmin sahədə bacarıq və

qabiliyyətlərinin xüsusiyyətlərin aşkara çıxarmaq mümkündür. 

Fəaliyyət məhsullarının təhlili daha çox yoxlananı əhatə

etməyə imkan verir.

Müasir psixologiyada psixodiaqnostik metodlardan da

istifadə olunur.  Bunlardan ən geniş şəkildə tətbiq olunanı

testlərdir.  Test qısa müddətli standartlaşdırılmış psixoloji

sınaqdır.  Testin köməyi ilə insanın psixologiyası və

davranışının kəmiyyət və keyfiyyətcə dəqiq qiymətləndirilməsi

bir sıra əvvəlcədən verilmiş standartlara – test normalarına nə

dərəcədə uyğun olmasının müqayisəsi əsasında həyata keçirilir.

Testlərin müxtəlif növləri vardır.  Onlardan ən geniş

yayılanları aşağıdakılardır:  müvəffəqiyyət testləri,  intellekt

testləri, kreativ testlər, şəxsiyyət testləri, proyektiv testlər və.s.

---