Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

561

nii. – M.,1972.

Otstaöhie v uçenii şkolğniki.  Problemı psixiçeskoqo

razvitiə. – M., 1986.

İlğəsov İ.İ.  Struktura proüessa uçeniə. – M., 1986.

Kabanova.  Meller E.N.    Uçebnaə deətelğnostğ i razvi-

vaöhee obuçenie. – M., 1981.

Əkimanskaə İ.S. Razvivaöhee obuçenie.  – M.,  1979. 

s.7-104.

Davıdov V.V. Vidı obobheniə v obuçenii. – M., 1972.

---

562

2 5 - c i F Ə S İ L

PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİN VƏ MÜƏLLİM

       ŞƏXSİYYƏTİNİN PSİXOLOGİYASI

Qısa xülasə

Pedaqoji fəaliyyətin psixoloji xüsusiyyətləri. Pedaqoji fəaliyyət

müəllimin peşə fəallığıdır.  Pedaqoji fəaliyyətin pedaqoji elmlərin müxtəlif

sahələri tərəfindən öyrənilməsi. Pedaqoji fəaliyətin psixoloji xüsusiyyətləri. 

Pedaqoji fəaliyətin psixoloji strukturu.

Müəllim şəxsiyyətinin psixologiyası və müəllimin pedaqoji

ustalığının psixoloji əsasları. Müəllimin cəmiyyətdə yeri.  Pedaqoji funk-

siyalar:  inkişafetdirici,  tərbiyəedici,  kommunikativ-öyrədici,  qnostik,  kon-

struktiv,  təşkilatçılıq.  Müəllim şəxsiyyətinə verilən psixoloji tələblər. 

Müəllim şəxsiyyətinin pedaqoji fəaliyyətdə rolu. Müəllimin məlumatverici, 

səfərbəredici,  inkişafetdirici,  istiqamətləndirici pedaqoji bacarıq və

vərdişləri.  Müəllimin şəxsi,  didaktik və təşkilati-kommunikativ pedaqoji

qabiliyyətləri.

Pedaqoji ünsiyyətin psixoloji mexanizmləri. Pedaqoji ünsiyyətin

ümumi xarakteristikası.  Müəllimin şagirdlərlə ünsiyyət üslubu:  avtokratik, 

avtoritar,  demokratik,  liberal,  qeyri-sabit.  Müəllim və şagirdlərin qarşılıqlı

münasibətləri.  Pedaqoji ünsiyyət zamanı müəllimin mövqeyi.  Gənc

müəllimlərin şagirdlərlə ünsiyyətindəki əsas çətinliklər.  Pedaqoji fəaliyyət

zamanı müəllimin qarşılaşdığı psixoloji çətinliklərin tipləri və onların ara-

dan qaldırılması yolları.  Müəllimin pedaqoji mərifəti.  Pedaqoji mərifətin

müəllimin davranışında həlledici yeri.  Pedaqoji mərifətin onun ümumi

əxlaqi keyfiyyətlərindən,  pedaqoji etika qanunlarını nəzərə almasından

asılılığı

.

Şagird şəxsiyyəti və sinif kollektivinin öyrənilməsi və onlara psix-

oloji xarakteristika tərtibinin prinsipləri. Dərsin psixoloji təhlili.

Pedaqoji kollektiv və ona rəhbərliyin bəzi psixoloji məsələləri. 

Pedaqoji kollektiv və onun pedaqoji fəaliyyətin müvəffəqiyyətində rolu. 

Müəllimlərin qarşılıqlı münasibətləri və pedaqoji kollektivdə psixoloji iq-

lim.  Peedaqoji kollektivə rəhbərlik.  Pedaqoji kollektivə rəhbərliyin sosial-

psixoloji funksiyaları.

---

563

VI.25.1. Pedaqoji fəaliyyətin psixoloji xüsusiyyətləri

Pedaqoji fəaliyyət cəmiyyətin yaşlı üzvlərinin məqsədi

gənc nəsli tərbiyə etməkdən ibarət olan fəaliyyətidir. Başqa

sözlə,  pedaqoji fəaliyyət müəllimin təlim,  tərbiyə,  inkişaf, 

şagirdlərin təşkili zamanı cəmiyyət tərəfindən irəli sürülən

sifarişə müvafiq olaraq məktəblilərdə şəxsiyyətin keyfiyyətinin

formalaşmasına yönəldilmiş peşə fəallığından ibarətdir.

Pedaqoji fəaliyyət mürəkkəb fəaliyyətdir. Onun müxtəlif

cəhətləri diqqəti cəlb edir.  Ona görə də pedaqoji fəaliyyət pe-

daqoji elmlərin müxtəlif sahələri tərəfindən öyrənilir,  tədqiq

olunur.  Burada birinci növbədə müəllim əməyinin psixoloji

qanunauyğunluqları diqqəti cəlb edir.  Ona görə də pedaqoji

fəaliyyətin psixologiyasından danışarkən müəllim əməyinin, 

müəllimin cəmiyyət tərəfindən irəli sürülən məqsədləri və pe-

daqoji fəaliyyət sistemini necə qavraması və həyata keçirməsi, 

konkret şəraitdən asılı olaraq öz fəaliyyətinin vəzifə, forma və

metodlarının aktuallığını necə dərk etməsinin psixoloji

qanunauyğunluqlarını öyrənən psixoloji bilik sahəsini nəzərdə

tuturuq.  Bu bilik sahəsi ümumiyyətlə fəaliyyətin psixoloji

qanunauyğunluqlarına istinad edir,  özünün strukturunu müəy-

yənləşdirərkən

həmin

qanunauyğunluqlardan

qidalanır. 

Fəaliyyət haqqında mövcud biliklərə istinad etmiş olsaq, peda-

qoji fəaliyyətin strukturunda aşağıdakı cəhətləri ayırd edə

bilərik:

1)  pedaqoji fəaliyyətin motivləri - insan yetişdirməklə

əlaqədar ictimai tələbat;

2)  pedaqoji fəaliyyətin məqsədi ─ cəmiyyət üzvlərinin

tərbiyəsi;

3) pedaqoji fəaliyyətin predmeti ─ insan (yaşlı və uşaq). 

Fəaliyyətin başqa növlərindən fərqli olaraq pedaqoji fəaliyyətin

predmeti özünəməxsus xüsusiyyətə malikdir. Burada əsas cəhət

---

564

ondan ibarətdir ki, uşaq öz fəaliyyətinin həm obyekti, həm də

subyekti kimi çıxış edir;

4) müəyyən iş və əməliyyatların məcmuundan ibarət olan

fəaliyyətin özü ─ ayrı-ayrı öyrədici,  inkişafetdirici və

tərbiyələndirici iş və əməliyyatlar;

5)  pedaqoji fəaliyyətin vasitələri ─ məktəbdə təlim və

tərbiyənin məzmunu, forması və metodları;

6)  pedaqoji fəaliyyətin şəraiti ─ cəmiyyətin böyüməkdə

olan gənc nəslin tərbiyəsinə qayğısı, məktəbin maddi cəhətdən

təchiz olunması,  məktəbin pedaqoji kollektivindəki birlik, 

məktəbə lazımı səviyyədə rəhbərlik etmək və s.;

7)  pedaqoji fəaliyyətin nəticəsi ─ şagird şəxsiyyətinin

əlamət və keyfiyyətlərinin formalaşması. 

Bu cəhətlərin hər biri pedaqoji fəaliyyətin səmərəliliyi

üçün əsas amil rolunu oynayır. Məhz buna görə də onların hər

biri pedaqoji fəaliyyətin tələblərinə uyğun səviyyədə olmalıdır. 

Eyni zamanda pedaqoji fəaliyyət bu cəhətlərə malik olmadan

bir fəaliyyət kimi təzahür edə bilməz.

Müəllim əməyi çoxcəhətli psixi reallıqdır. Burada bir-biri

ilə vəhdətdə olan üç cəhət diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir. Bun-

lar pedaqoji fəaliyyət,  pedaqoji ünsiyyət və müəllim

şəxsiyyətinin

xüsusiyyətlərindən

ibarətdir.  Onlar

vahid

məqsədə ─ cəmiyyətin sosial sifarişini həyata keçirməyə

yönəlsələr də bir-birini təkrar etmirlər.  Belə ki,  pedaqoji

fəaliyyət müəllimin şagirdlərə təsirini (eləcə də şagirdlərin

müəllimə təsirini)  əhatə edir.  Pedaqoji ünsiyyət ─ birgə

fəaliyyət zamanı müəllim və şagirdlərin əməkdaşlığından

ibarətdir.  Pedaqoji fəaliyyəti,  pedaqoji ünsiyyəti müəllim

şəxsiyyətindən kənarda nəzərdən keçirmək mümkün deyildir.

Müəllimin şəxsiyyəti onun əməyinin sosial istiqamətini

müəyyən edən əsas amildir.  Qeyd olunan cəhətlərin hər üçü

müəllim əməyinin gedişi zamanı bir-biri ilə mürəkkəb dialektik

əlaqədə olmaqla, onlardan hər biri gah zəmin, gah vasitə, gah

---